ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) (IC)

(ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ   9/11/17)

2.3. Ο ρόλος των ελληνικών ποντιακών κοινοτήτων Τραπεζούντας, Καυκάσου και Ρωσίας στην οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου

Εδώ θα παρουσιάσουμε το ρόλο της ελληνικής κοινότητας Τραπεζούντας – κυρίως των αστών εμπόρων και τραπεζιτών, που αποκτούν πλούτο από τις συνεχώς αναπτυσσόμενες δραστηριότητες – αλλά και των υπολοίπων Ελλήνων του Πόντου στην οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου. Όπως έχουμε προαναφέρει, η απόφαση για την οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου λαμβάνεται στη συνεδρίαση της Αντιπροσωπείας της κοινότητας Τραπεζούντας το 1895, όπου εκλέγεται πενταμελής Επιτροπή Ανοικοδομήσεως του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου268, η οποία λίγο αργότερα γίνεται επταμελής, αποτελούμενη από εξέχοντα στελέχη της ελληνικής κοινότητας, που διαπρέπουν στην οικονομία της πόλης. Πρόεδρος της επιτροπής είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες αστούς της πόλης, ο έμπορος – τραπεζίτης Κωνσταντίνος Θεοφύλακτος, του οποίου η τεράστια τριώροφη οικία – σημαντικό δείγμα αστικής κατοικίας των αρχών του αιώνα – κυριαρχεί με το μέγεθος και την αισθητική της ακόμη και σήμερα στο κέντρο της Τραπεζούντας, χρησιμοποιούμενη από τις τοπικές Αρχές ως μουσείο. Άλλα μέλη της επιτροπής: Αδαμάντιος Εφραιμίδης, Κωνσταντίνος Βελισσαρίδης, Γεώργιος Ακριτίδης, Θ. Φουντόπουλος, Παντελής Λαμπριανίδης και Γ. Φωστηρόπουλος269. Το γεγονός και μόνο ότι τα ονόματα των μελών της επιτροπής αναφέρονται πολύ ψηλά στον κατάλογο των δωρητών για την ανοικοδόμηση του Φροντιστηρίου, που παρατίθεται στη συνέχεια, δείχνει εκτός των άλλων και την υψηλή θέση που κατέχουν στην κλίμακα της κοινωνικής ιεραρχίας της πόλης. Η Επιτροπή Ανοικοδομήσεως, μόλις συγκροτείται, αναθέτει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και την επίβλεψη στον κορυφαίο Τραπεζούντιο αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Ν. Κακουλίδη. Αυτός, μολονότι είναι εγκατεστημένος από χρόνια στην Αθήνα, όπου διατηρεί τεχνικό γραφείο, όχι μόνο αναλαμβάνει ευχαρίστως το έργο, αλλά και παρέχει εντελώς δωρεάν τις ανεκτίμητες υπηρεσίες του, δηλαδή τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, την επίβλεψη και αποπεράτωση του τεράστιου αυτού έργου. Σχεδιάζει το κτίριο του Φροντιστηρίου με νεοκλασικά χαρακτηριστικά, γεγονός που συνιστά ένα επιπλέον στοιχείο της ιδεολογίας του270. Τη διεύθυνση της εκτέλεσης των εργασιών κατασκευής του κτιρίου αναλαμβάνει ο εργοδηγός Φιλ. Κοτζαμπασούλης271.

Πρώτη ενέργεια της επιτροπής είναι να προχωρήσει ταχύτατα σε έρανο μεταξύ των Τραπεζουντίων και κατ’ αυτό τον τρόπο να συγκεντρώσει το ποσό των 3.000 οθωμανικών λιρών, με τις οποίες αγοράζει τις οικοπεδικές εκτάσεις γύρω από το παλαιό κτίριο του Φροντιστηρίου, που είναι αναγκαίες για την ανέγερση ενός λαμπρού, τόσο ως προς το μέγεθος όσο και ως προς την αισθητική, κτιρίου. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1899, ο Μητροπολίτης Τραπεζούντας Κωνστάντιος θεμελιώνει το κτίριο και οι εργασίες κατασκευής ξεκινούν. Κατά τη διάρκεια των εργασιών και μετά την εξάντληση των αρχικά συγκεντρωθέντων ποσών, η Επιτροπή Ανοικοδομήσεως βρίσκεται πολλές φορές μπροστά σε μεγάλες οικονομικές δυσκολίες, εξαιτίας των οποίων πολλές φορές απειλείται ακόμη και η ίδια η οικοδόμηση του κτιρίου. Τις δυσκολίες αυτές κατορθώνει να τις υπερβεί μέσω προσωρινών άτοκων δανείων που χορηγούν – εκτός από τη σημαντική τους οικονομική συνδρομή, η οποία παρατίθεται στη συνέχεια – οι πλούσιοι αστοί της πόλης Κ. Θεοφύλακτος, Γρ. Καπαγιαννίδης, Αδελφοί Ι. Μεταξά, Αδαμ. Εφραιμίδης, Παντ. Λαμπριανίδης, Αδελφοί Ι. Φωστηρόπουλου, Γεώρ. Ακριτίδης και Αδελφοί Βελισσαρίδη272. Οι εργασίες προχωρούν με γρήγορους ρυθμούς, αλλά τα έσοδα από τους εράνους δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις συνεχώς αυξανόμενες δαπάνες και προς στιγμήν απειλείται η διακοπή των εργασιών. Τότε, στις αρχές του 1901, ανατίθεται σε δύο εκλεκτά στελέχη της κοινότητας, τους Γεώργιο Φωστηρόπουλο και Κωνσταντίνο Βελισσαρίδη, η αποστολή μετάβασης στη Ρωσία και τον Καύκασο, όπου υπάρχουν ακμαίες ελληνικές ποντιακές κοινότητες, για τη συγκέντρωση των αναγκαίων χρηματικών ποσών για την αποπεράτωση του έργου, με τη βοήθεια των πολυάριθμων ελληνικών ποντιακών οικογενειών που διαμένουν εκεί από πολλές δεκαετίες. Η αποστολή διεκπεραιώνεται με απόλυτη επιτυχία και συγκεντρώνεται το σημαντικό ποσό των 42.000 ρωσικών ρουβλιών, με το οποίο υπερνικούνται οι δυσχέρειες και το μεγαλεπήβολο έργο ολοκληρώνεται με επιτυχία273. Εκτός από το ποσό αυτό, οι Πόντιοι ομογενείς της Ρωσίας προσφέρουν και το ποσό των 16.500 ρουβλιών, έτσι ώστε η συνολική τους προσφορά για την οικοδόμηση του Φροντιστηρίου να φτάσει περίπου στο ποσό των 58.500 ρουβλιών, δηλαδή σε 7.208 χρυσές οθωμανικές λίρες274. Στον πίνακα που ακολουθεί περιλαμβάνονται με λεπτομέρεια όλες οι εισφορές που εισπράχθηκαν στην περιοχή Τραπεζούντας, τον Καύκασο και τη Ρωσία για την οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου275.

Με το ποσό αυτό οικοδομήθηκε το νέο κτίριο του Φροντιστηρίου. Το κόστος, όμως, κατασκευής του κτιρίου θα πρέπει να θεωρηθεί κατά πολύ υψηλότερο, αν συνυπολογιστούν τόσο η απόφαση της κυβέρνησης για την απαλλαγή από τους τελωνειακούς δασμούς των υλικών που εισήχθησαν από το εξωτερικό (υπολογίζονται σε 2.000-3.000 χρυσές οθωμανικές λίρες), όσο και οι διευκολύνσεις που προσέφερε η εταιρεία μεταφοράς των υλικών (Paquet et Co), η οποία προχώρησε σε μεγάλη έκπτωση του ναύλου μεταφοράς τους276. Μια εκτίμηση του πιθανού κόστους σε σημερινές τιμές μας παρέχει ο συγγραφέας που μας παραθέτει τα στοιχεία αυτά. Με μια σειρά υπολογισμών, φτάνει στο συμπέρασμα ότι το συνολικό κόστος οικοδόμησης του Φροντιστηρίου φτάνει (σε τιμές του 1970 οπότε έγινε η μελέτη) περίπου σε 24.000.000 δραχμές. Αν δε υπολογίσουμε κατά προσέγγιση – και με βάση τον υπολογισμό αυτό – ότι 31 χρόνια μετά (δηλαδή το 2001) το κόστος κατασκευής έχει ανέβει περίπου κατά 100-130 φορές, φτάνουμε σε ένα ποσό περίπου 2.500.000.000 – 3.100.000.000 δισεκατομμυρίων δραχμών σε σημερινές τιμές, που σημαίνει ένα τεράστιο και πρωτοφανές επίτευγμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Η Έκθεση της Επιτροπής Ανοικοδομήσεως παρουσιάζεται στη συνεδρίαση της Αντιπροσωπείας της κοινότητας της 6 Ιουνίου 1903. Παράλληλα – κατόπιν παρακλήσεως της επιτροπής – έχει οριστεί από την Αντιπροσωπεία της κοινότητας και τριμελής Επιτροπή Ελέγχου των οικονομικών της Επιτροπής Ανοικοδομήσεως, αποτελούμενη από τρία εξέχοντα στελέχη της κοινότητας και ταυτόχρονα της οικονομικής ελίτ της πόλης, τους Χρήστο Μεταξά, Γεώργιο Κοκκινίδη και Ιορδάνη Ενεπέκογλου. Η επιτροπή αυτή, μετά το λεπτομερή έλεγχο όλων των σχετικών παραστατικών, βρίσκει ότι όλα έγιναν καλώς και καταθέτει την Έκθεσή της στο Μητροπολίτη Τραπεζούντας, ως πρόεδρο της Αντιπροσωπείας, στις 5 Δεκεμβρίου 1904.

Από την παράθεση του μακροσκελούς αυτού πίνακα των ονομάτων που συνεισέφεραν οικονομικά στην οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου, προκύπτουν ασφαλώς μερικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Πρώτα – πρώτα φαίνεται καθαρά ότι όλοι σχεδόν οι Πόντιοι, τόσο στην Τραπεζούντα όσο και αυτοί που έχουν εγκατασταθεί ως μετανάστες στη γειτονική ομόδοξη Ρωσία και τον Καύκασο, προσφέρουν ο καθένας κατά τις δυνάμεις του, θεωρώντας προφανώς ότι κατ’ αυτό τον τρόπο συμβάλλουν στην οικοδόμηση ενός μέλλοντος περισσότερο φωτεινού για τον ποντιακό ελληνισμό, που θα εγγυάται η συγκρότηση ενός σημαντικού σχολικού μηχανισμού, με στόχο όχι μόνο να αναπαραγάγει τις ιδέες και αξίες του, αλλά επιπλέον θα τον βοηθήσει να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στο νέο τοπίο που διαμορφώνεται στις συνθήκες εκφυλισμού της άλλοτε κραταιάς οσμανικής αυτοκρατορίας. Γίνεται φανερό, επίσης, ότι στην τιτάνια αυτή προσπάθεια καθοριστικός είναι ο ρόλος των Ποντίων αστών, τραπεζιτών και εμπόρων, οι οποίοι συμμετέχουν όχι μόνο με τις – άμεσες – γενναίες οικονομικές παροχές, αλλά και με τη χορήγηση άτοκων δανείων και ακόμη με την προσωπική τους εργασία, για τη διεκπεραίωση της οποίας αφιερώνουν τεράστια ποσότητα χρόνου μέσω των διαφόρων επιτροπών, που είναι απαραίτητες για την ολοκλήρωση του έργου, αλλά και των επαφών και συζητήσεων με διαφόρους ανθρώπους που έχουν τη δυνατότητα να στηρίξουν αυτή τη μεγαλειώδη προσπάθεια. Η συμβολή τους αυτή ερμηνεύεται από την πιεστική ανάγκη στελέχωσης των υπό ραγδαία άνοδο επιχειρήσεών τους με στελέχη έστω και στοιχειωδώς καταρτισμένα, τα οποία μπορεί να προσφέρει ένας σχολικός μηχανισμός με τις καλύτερες δυνατές προϋποθέσεις. Ένας μηχανισμός που, παράλληλα με την αναπαραγωγή της ιδεολογίας του ποντιακού ελληνισμού, θα συνδέει την εκπαίδευση με την παραγωγή. Αυτή ειδικά την τελευταία αναγκαιότητα προωθεί ο νέος Διευθυντής του Φροντιστηρίου (1903) Νικόλαος Λιθοξόος, ο οποίος – όπως ήδη έχει προαναφερθεί – το 1904 εισηγείται και καθιερώνει την ίδρυση Εμπορικού τμήματος στην τελευταία τάξη του Φροντιστηρίου, με ανάλογο Αναλυτικό Πρόγραμμα, όπου στο εξής φοιτούν μαθητές που θέλουν να στελεχώσουν τις ελληνικές τραπεζικές και εμπορικές επιχειρήσεις και γενικά όσοι επιθυμούν να ασχοληθούν με τις επιχειρήσεις και το εμπόριο.

(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

διδακτορική  διατριβή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

268 ΚΤΕΝΙΔΗΣ Φίλων: «Το Φροντιστήριον Τραπεζούντας», ΠΕ, τχ. 98-99, 1958, σελ. 4.743.

269 ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΣ Χ. Αντώνιος: «Η ανοικοδόμησις του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας», ΠΣ, Αθήναι 1971, σελ. 81-82. Σύμφωνα με το συγγραφέα, η επιτροπή αρχικά ήταν πενταμελής, με Πρόεδρό της πάντα τον Κ. Θεοφύλακτο, ενώ στη συνέχεια, μετά το θάνατο ενός από τα μέλη της και την προσθήκη τριών άλλων, πήρε τη μορφή που περιγράφουμε. Τα ονόματα αυτά των μελών της επιτροπής – σύμφωνα πάντα με το συγγραφέα – αναφέρονται και σε χαλκογραφία που εκδόθηκε στην Τραπεζούντα με την ευκαιρία της ανέγερσης του Φροντιστηρίου και σώζεται στη βιβλιοθήκη της «Παμποντιακής Ενώσεως» Αθηνών. Σ’ αυτή εικονίζεται το κτίριο του Φροντιστηρίου από την εσωτερική του αυλή και σε πλαίσιο επάνω είναι γραμμένα τα ονόματα των μελών ανοικοδόμησης του σχολείου, κάτω από την εικόνα του κτιρίου βρίσκεται φωτογραφία του Μητροπολίτη Κωνσταντίου, ως Μεγάλου Ευεργέτη της κοινότητας, ενώ εκατέρωθεν του κτιρίου βρίσκονται τα ονόματα των ευεργετών της σχολής, εκείνων δηλαδή που ενίσχυσαν την οικοδόμηση της σχολής καταβάλλοντας περισσότερες από 100 χρυσές οθωμανικές λίρες.

270 ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ Δημοσθένης: «Συνοπτική Ιστορία του περιωνύμου ελληνικού Φροντιστηρίου Τραπεζούντας», ΠΦ, έτος Α’, τχ. 4-5, Αθήναι 1936, σελ. 4. Εδώ ο συγγραφέας, εκτός των προαναφερθέντων, παραθέτει ένα μέρος των έργων που δημιούργησε ο Αλέξανδρος Κακουλίδης στον Πόντο αλλά και σε άλλες περιοχές όπου κατοικούσε ακμαίος ελληνισμός, γεγονός που τον αναδεικνύει ως έναν από τους κορυφαίους αρχιτέκτονες της εποχής του. Πρόκειται για το Ακρίτειο Νοσοκομείο, το κωδωνοστάσιο του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Γρηγορίου, τη μεγαλειώδη τριώροφη οικία του τραπεζίτη Κων/νου Θεοφυλάκτου στο κέντρο της Τραπεζούντας, καθώς και την εντυπωσιακή έπαυλη του επίσης τραπεζίτη Κων/νου Καπαγιαννίδη στο προάστειο της πόλης Soğuk şu (Κρύο νερό), στα ΒΔ. (Τα δύο τελευταία έργα σώζονται και σήμερα και συνιστούν βασικά τουριστικά αξιοθέατα της πόλης, μαζί φυσικά με το Φροντιστήριο). Επίσης, κατασκεύασε το ναό των Ταξιαρχών στο Μέγα Ρεύμα της Κωνσταντινούπολης, ναό της Παναγίας στην Αγχίαλο, τον ιερό ναό της Ινέπολης κ.λπ.

271 ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΣ, ό.π., σελ. 86-87.

272 Ό.π., σελ. 87.

273 Ό.π., σελ. 87.

274 Ό.π., σελ. 88.

275 Ό.π., σελ. 88-97.

276 Ό.π., σελ. 98.