( ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ 10/08/2010 )
Οι κοσμολογικές απόψεις των Αρχαίων Ελλήνων.
A΄. Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, γιος του Δέξιου ή του Ορθομένη, -620 – -528.
«Τὸ δὲ παρ’ ἡμῖν Ἐλεατικὸν ἔθνος, ἀπὸ Ξενοφάνους τε καὶ ἔτι πρόσθεν ἀρξάμενον, ὡς ἑνὸς ὄντος τῶν πάντων καλουμένων οὕτω διεξέρχεται τοῖς μύθοις.» Πλάτωνας, Σοφιστής, 242 d 4-6. [Το Ελεατικό έθνος στην πατρίδα μου από τον Ξενοφάνη και ακόμη πρωτύτερα, αφού άρχισε να δέχεται πως ένα είναι όλα όσα κατονομάζονται, έτσι τα βγάζει πέρα με τους μύθους.]
Είναι σαφές πως οι Ελεάτες, και πριν ακόμη να πάει εκεί ο Ξενοφάνης και να αρχίσει τη διδασκαλία του, πίστευαν ότι όλα προέρχονται από ένα. Δηλαδή το ελάχιστο τμήμα της Ύλης, που γι’ αυτό εμείς χρησιμοποιούμε τον όρο άτομο-νετρίνο. Το άτομο-νετρίνο είναι βέβαια αόρατο λόγω της σμικρότητάς του. Μόνο με το νου μπορούμε να συμπεράνουμε τις ιδιότητές του και με το πείραμα να τις εξακριβώσουμε.
Β΄. Παρμενίδης ο Ελεάτης, γιος του Πύρητα, -519 – -450 περίπου.
α) «Πρῶτος οὗτος τὴν Γῆν ἀπέφαινε σφαιροειδῆ καὶ ἐν μέσῳ κεῖσθαι. δύο τε εἶναι στοιχεῖα, πῦρ καὶ γῆν, καὶ τὸ μὲν δημιουργοῦ τάξιν ἔχειν, τὴν δὲ ὕλην.» ΤLG, 001. 1. 7-9. [Πρώτος αυτός αποφάνθηκε πως η Γη είναι σφαιροειδής και πως κείται στη μέση· και πως δύο είναι τα στοιχεία η φωτιά και η γη (το χώμα) και πως το πρώτο είναι ταγμένο να δημιουργεί, ενώ το άλλο είναι η ύλη.]
Είναι σαφές πως ο Παρμενίδης είχε κατανοήσει τη σφαιρικότητα της Γης. Είναι δηλαδή καταγραμμένη η σφαιρικότητα της Γης από τους Αρχαίους Έλληνες τουλάχιστο από τον 5ο αιώνα πριν τη χρονολογία μας
Με την έκφραση ότι τα στοιχεία είναι δύο ο Παρμενίδης εννοεί την Ενέργεια (πυρ, φωτιά), που είναι κατ’ αυτόν η γενεσιουργή αιτία όλων, και την Ύλη, την οποία την ταύτιζε με τη γη, το χώμα. Από την Ύλη, το χώμα, προέρχονται όλα.
Είναι σαφές ότι ο Παρμενίδης έχει αντιληφθεί τις δύο βασικές Αρχές της Φυσικής: την Αρχή της διατήρησης και του αγέννητου της Ενέργειας καθώς και την Αρχή της αφθαρσίας και του αγέννητου, αδημιούργητου, της Ύλης.
β) «Δοκεῖ πρῶτος πεφωρακέναι τὸν αὐτὸν εἶναι Ἕσπερον καὶ Φωσφόρον.» ΤLG, 001. 1. 22-23. [Φαίνεται πως πρώτος έχει δει πως είναι το ίδιο αστέρι ο Εσπερινός και ο Αυγερινός.]
Εδώ φαίνεται πως o Παρμενίδης πρώτος διαπίστωσε πως ο Εσπερινός και ο Αυγερινός είναι το ίδιο άστρο, η Αφροδίτη. Από πληροφορίες του Πλάτωνα στον ομώνυμο διάλογο (Πλάτ. Παρμενίδης, 127 a) συμπεραίνεται πως ο Παρμενίδης ήρθε στην Αθήνα μαζί με το Ζήνωνα περί τα μέσα του -5ου αιώνα.
γ) «Καὶ γὰρ ὡς ἀίδιόν έστι τὸ πᾶν άποφαίνεται καὶ γένεσιν ἀποδιδόναι πειρᾶται τῶν ὄντων, οὐχ ὁμοίως περὶ ἀμφοτέρων δοξάζων, ἀλλὰ κατ’ ἀλήθειαν μὲν ἓν τὸ πᾶν καὶ ἀγέννητον καὶ σφαιροειδὲς ὑπολαμβάνων, κατά δόξαν δὲ τῶν πολλῶν εἰς τὸ γένεσιν ἀποδοῦναι τῶν φαινομένων δύο ποιῶν τὰς ἀρχάς, πῦρ καὶ γῆν, τὸ μὲν ὡς ὕλην τὸ δὲ ὡς αἴτιον καὶ ποιοῦν.» ΤLG, 001 7.4-8. [Και γιατί αποφαίνεται πως αιώνιο είναι το παν και αποπειράται να αποδίνει γένεση των όντων, όχι όμοιες έχοντας δοξασίες και για τα δύο (την αιωνιότητα και τη γένεση) αλλά θεωρώντας σύμφωνα με την αλήθεια βέβαια πως το παν είναι ένα και αγέννητο και σφαιροειδές, όμως κάνοντας δύο τις αρχές, δηλαδή α) το πυρ, τη φωτιά, και β) τη γη, το χώμα, για να αποδώσει τη γένεση των φαινομένων σύμφωνα με τις δοξασίες των πολλών· και το δεύτερο σαν ύλη το θεωρεί, ενώ το πρώτο σαν αίτιο και εκείνο που τα κάνει.]
Το παν που έρχεται και ξανάρχεται στο λεξιλόγιο του Παρμενίδη δεν είναι παρά το έσχατο σωματίδιο της Ύλης.
δ) «Ἀίδιον τὸ πᾶν καὶ ἀκίνητον, μοῦνον, μουνογενές τε ἀγέννητον.» ΤLG, 001. 22. 3-5. [Αιώνιο είναι το παν και ακίνητο (δηλαδή αμετάβλητο), μόνο του και μονογενές, αγέννητο.]
ε) «Ἀίδιόν τε καὶ ἀγέννητον καὶ σφαιροειδές.» ΤLG, 001. 22. 2. [Αιώνιο και αγέννητο και σφαιροειδές.] Τη σφαιρικότητα ο Παρμενίδης την αποδίδει και στο έσχατο σωματίδιο της ύλης, το πραγματικά άτομο, που η Σύγχρονή Φυσική τείνει να ταυτίσει με το νετρίνο κι εμείς θα αποκαλούμε, όπως έχει ήδη επισημανθεί, άτομο-νετρίνο.
ς) «Τὸ ὂν ἀγέννητον.» ΤLG, 001. 22. 7. [Αυτό που υπάρχει είναι αγέννητο.]
ζ) «Τὸν οὐρανὸν κόσμον καὶ τὴν γῆν στρογγύλην.» ΤLG, 001. 44. 1-2. [Ο ουρανός είναι κόσμημα και η γη στρογγυλή.]
η) «Ὡς ἀγέννητον ἐὸν καὶ ἀνώλεθρόν ἐστιν,
οὖλον μουνογενές τε καὶ ἀτρεμὲς ἠδὲ τέλειον…
ἓν συνεχὲς·… οὐδ’ ἐκ μὴ ἐόντος…
τὼς γένεσις μὲν ἀπέσβεσται καὶ ἄπυστος ὄλεθρος
ἔστιν ἄναρχον, ἄπαυστον, ἐπεὶ γένεσις καὶ ὄλεθρος
τῆλε μάλ’ ἐπλάχθησαν… »
Συμπλίκιος, Φυσικά, 78, 5· 145, 1-5, 6, 21, 27-28. [Ότι είναι αγέννητο και ανώλεθρο, ολόκληρο, μονογενές και ανάλλαχτο και τέλειο… ένα συνεχές… ούτε από το μη υπάρχον… έτσι η γένεση έχει αποσβηστεί και ο όλεθρος είναι απίθανος,… είναι άναρχο, (δηλαδή χωρίς αρχή), άπαυστο, (δηλαδή χωρίς παύση, χωρίς τέλος), επειδή η γένεση και ο όλεθρος, (δηλαδή ο χαμός), μακριά πολύ διαπλανήθηκαν…]»
θ) «Οὐδὲ διαιρετόν ἐστιν, ἐπεὶ πᾶν ἐστὶν ὁμοῖον.»
Συμπλ., Φυσικά, 144, 29. [Ούτε διαιρετό είναι, επειδή όλο είναι όμοιο (δηλαδή συμπαγές, χωρίς κενά).]
Με τις ρήσεις γ-θ ο Παρμενίδης μάς ωθεί να δεχθούμε πως ο ίδιος πίστευε ότι αυτό που πραγματικά υπάρχει είναι αιώνιο, ακίνητο, δηλαδή ουσιαστικά δεν αλλάζει, και πως ακόμα είναι μοναδικό και αγέννητο, δηλαδή υπήρχε από πάντα. Και είναι και αδιαίρετο και ομοιογενές, ναστό, δηλαδή συμπαγές, χωρίς κενά, και σφαιρικό.
ι) «Ἀγέννητον καὶ ἀίδιον καὶ ἄφθαρτον τὸν κόσμον.» ΤLG, 001. 36. 2.
Ο Κόσμος, το Σύμπαν, είναι αγέννητος, αιώνιος και άφθαρτος, αφού και η έσχατη τμήση του είναι αγέννητη, αιώνια και άφθαρτη. Τη γνώμη αυτή την ενστερνίζονται και Ξενοφάνης και ο Μέλισσος και ο Ηράκλειτος. Οι Ατομικοί Φιλόσοφοι, όπως θα δούμε, ονόμασαν το έσχατο σωματίδιο της Ύλης άτομο (δηλαδή άτμητο).
Γ΄. Μέλισσος ο Σάμιος, γιος του Ιθαγένη -505 περίπου – -440.
Με τη ρήση του «Ἀεὶ ἦν ὅ,τι ἦν καὶ ἀεὶ ἔσται. εἰ γὰρ ἐγένετο, ἀναγκαῖόν ἐστι πρὶν γενέσθαι εἶναι μηδέν· εἰ τοίνυν μηδὲν ἦν, οὐδαμά ἂν γένοιτο οὐδὲν ἐκ μηδενός.» ΠΣΦ, σελ. 396. [Πάντα υπήρχε ό,τι υπήρχε και πάντα θα υπάρχει. Γιατί, αν έγινε, είναι ανάγκη, πριν γίνει, να ήταν μηδέν. Αν λοιπόν ήταν μηδέν, με κανένα τρόπο δε θα γινόταν τίποτα από το μηδέν.]
Εισάγει λοιπόν κι ο Μέλισσος τη θεωρία της αιωνιότητας του Κόσμου.
«Ἔστι δέ, ἀεὶ ἦν καὶ ἀεὶ ἔσται καὶ ἀρχὴν οὐκ ἔχει οὐδὲ τελευτήν ἀλλ’ ἄπειρόν ἐστιν.» ΠΣΦ, σελ. 396. [Και είναι και ήταν και πάντα θα είναι και αρχή δεν έχει ούτε τέλος αλλά είναι άπειρο].
Στη ρήση αυτή του Μέλισσου επαναλαμβάνεται η ιδέα της αιωνιότητας του Κόσμου, του Σύμπαντος, καθώς και η ιδέα πως το Σύμπαν δεν έχει όρια, είναι Άπειρο.
Δ΄. Ηράκλειτος ο Εφέσιος, γιος του Βλόσωνα ή του Ηράκωντα, -500 – -440.
Με τη ρήση του: «Κόσμον τόνδε οὔτε τις τῶν θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ’ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον, ἀπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα.» ΠΣΦ, σελ. 205 [Αυτό τον κόσμο δεν τον έφτιαξε ούτε κάποιος από τους θεούς ούτε κάποιος από τους ανθρώπους, αλλά ήταν, είναι και θα είναι φωτιά αείζωη που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο] ο Ηράκλειτος διακηρύσσει την αιωνιότητα του Σύμπαντος, που μεταλλάσσεται με βάση το μέτρο.
Με τη ρήση του: «ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα» ΠΣΦ σελ. 198 [από όλα καταλήγουμε στο ένα και από ένα γίνονται όλα] επαναλαμβάνει αυτό που έχει πει ήδη ο Παρμενίδης, χρησιμοποιώντας τον όρο «το παν», πως όλα καταλήγουν σε ένα και από ένα προέρχονται όλα. Το σωματίδιο αυτό δεν είναι παρά το άτομο-νετρίνο, όπως το ονομάσαμε, χρησιμοποιώντας και όρο της Σύγχρονης Φυσικής.
Ε΄. Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, γιος του Μέτωνα -495 – -435 ή -415.
Κατά το Απόσπ. 6, Αέτιος Ι, 3, 20;
Τέσσερα γὰρ πάντων ῥιζώματα πρῶτον ἄκουε·
Ζεὺς ἀργὴς Ἥρη τε φερέσβιος ἠδ’ Ἀιδωνεὺς.
Νῆστίς θ’ ἣ δακρύοις τέγγει κρούνωμα βρότειον. ΠΣΦ σελ. 294
[Τις τέσσερις λοιπόν όλων ρίζες άκουγε·
ο λαμπρός Δίας, η Ήρα που φέρνει τη ζωή και ο Αϊδωνέας
και η Νήστιδα που με δάκρυα βρέχει τους θνητούς κρουνούς.]
Κατά τον Αριστοτέλη (Μεταφυσικά, Α 4, 985α 31-33: «ἔτι δὲ τὰ ὡς ἐν ὕλης εἴδει λεγόμενα στοιχεῖα τέτταρα πρῶτος εἶπεν.» ΠΣΦ, σελ. 294 [Κι ακόμα αυτά που τα λένε στοιχεία σαν είδος της ύλης πρώτος (ενν. ο Εμπεδοκλής) τα είπε τέσσερα.]
Είναι λοιπόν τέσσερα τα είδη της ύλης κατά τον Εμπεδοκλή. Και ονομάζονται ριζώματα ή στοιχεία, γιατί κάθε υλικό σώμα αποτελείται από αυτά. Τα τέσσερα ριζώματα ή στοιχεία είναι: α) η φωτιά, το πυρ [Ζευς, Δίας], β) ο αέρας [Ήρα], γ) η γη, το χώμα [Αϊδωνέας, Άδης, Πλούτωνας] και δ) το νερό [Νήστιδα]. Ο μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη στο Λύκειο, ο Θεόφραστος, ερμήνευσε το τρίστιχο απόσπασμα του Εμπεδοκλή, δίνοντας την πιο πάνω αντιστοιχία στοιχείων και θεοτήτων από το ελληνικό πάνθεο.
Είναι σαφές ότι οι πρόγονοι είχαν συλλάβει την έννοια του στοιχείου. Η Σύγχρονη Φυσική βέβαια τον ίδιο όρο χρησιμοποιεί: στοιχείο.
Άπόσπ. 17, 1-13, ΣιμπλΙκιος, ε Φυσικά 158, 1:
δίπλ’ ἐρέω· τοτὲ μὲν γὰρ ἓν μόνον εἶναι
ἐκ πλεόνων, τοτὲ δ’ αὖ διέφυ πλέον’ ἐξ ἑνὸς εἶναι
δοιὴ δὲ θνητῶν γένεσις, δοιὴ δ’ ἀπόλειψις·
τὴν μὲν γὰρ πάντων σύνοδος τίκτει τ’ ὀλέκει ,
ἡ δὲ πάλιν διαφυομένων θρεφθεῖσα διέπτη,
καὶ ταῦτ’ ἀλλάσσοντα διαμπερὲς οὐδαμὰ λήγει,
ἄλλοτε μὲν Φιλότητι συνερχόμεν’ είς ἓν ἅπαντα,
ἄλλοτε δ’ αὖ δίχ’ ἕκαστα φορεύμενα Νείκεος ἔχθει,
οὕτως ᾗ μὲν ἓν ἐκ πλεόνων μεμάθηκε φύεσθαι
ἠδὲ πιίλιν διαφύντος ἑνὸς πλέον’ ἐκτελέθουσι,
τῇ μὲν γίγνονταί τε καὶ οὔ σφίσιν ἔμπεδος αἰών·
ᾗ δὲ διαλλάσσοντα διαμπερὲς οὐδαμὰ λήγει,
ταύτῃ δ’ αἰὲν ἔασιν ἀκίνητοι κύκλον.
Διπλή ιστορία θα σου πω: μια φορά ένα μόνο συνέβηκε να είναι
από περισσότερα και μι’ άλλη φορά περισσότερα από ένα να είναι. Διπλή είναι των θνητών η γένεση, διπλή και η απαλοιφή τους·
τη μια η σύναξη όλων των πραγμάτων τη γεννά και τη χαλάει,
η άλλη πάλι αφού τραφεί από το να χωριστούν αυτά πετάει.
Κι αυτά, κι αν αλλάζουν συνεχώς, πουθενά δεν καταλήγουν.
Άλλοτε από Φιλία συνέρχονται σε ένα όλα γενικά
κι άλλοτε πάλι διχασμένα φέρονται καθένα από την έχθρα της Φιλονικίας.
Έτσι λοιπόν ένα από περισσότερα έχει μάθει να γίνεται
και πάλι, αφού χωριστεί το ένα, περισσότερα γίνονται
έτσι γίνονται και δεν είναι σ’ αυτά στεριωμένη ζήση·
όσο όμως κι αν αλλάζουν συνεχώς πουθενά δεν καταλήγουν,
κι έτσι πάντα είναι ανάλλαχτα με του κύκλου το γύρισμα.
Είναι σαφές ότι στο απόσπασμα αυτό ο Εμπεδοκλής υποστηρίζει πως όλα γίνονται από ένα και όλα σε ένα καταλήγουν. Κι όλα αυτά γίνονται με βάση την Κεντρομόλα (τη Φιλότητα, τη Φιλία) και τη Φυγόκεντρη (το Νείκος, τη Φιλονικία) δύναμη και βρίσκονται σε αέναη εναλλαγή.
Με τους δύο τελευταίους στίχους ο Εμπεδοκλής επαναλαμβάνει το αέναο της εναλλαγής, της σύνθεσης και της αποσύνθεσης, και επισημαίνει πως με την ασταμάτητη εναλλαγή και την ομοιότητα του κύκλου αυτού (ένα – περισσότερα – ένα – περισσότερα – ένα κ.λπ.) δίνεται η εντύπωση πως τίποτε δεν αλλάζει και όλα είναι ακίνητα, αναλλοίωτα.
Σε άλλο απόσπασμα ο Εμπεδοκλής αναφέρει τις έννοιες α) του Νείκους, της Φιλονικίας, της Έριδας. Θα παραλληλίσουμε το Νείκος με τις απωστικές ηλεκτρο-μαγνητικές δυνάμεις. και β) της Φιλότητας και τις αποδίδει και τις δύο στη δίνη. Θα παραλληλίσουμε τη Φιλότητα με τις ελκτικές ηλεκτρο-μαγνητικές δυνάμεις καθώς και τις βαρυτικές και ισχυρές και ασθενείς πυρηνικές δυνάμεις.
Άπόσπ. 35, ΣιμπλΙκιος, «Περὶ οὐρανοῦ» 529 στ.στ.3-4:
«ἐπεὶ Νεῖκος ἐνέρτατον ἵκετο βένθος
δίνης, ἐν δὲ μέσῃ Φιλότης στροφάλλαγγι γένηται…»
Όταν η Φιλονικία στο κατώτατο βάθος έφθασε
της δίνης, αλλά στη μέση η Φιλότητα του στροβίλου ήρθε.
Η δίνη, που εισάγεται από τον Εμπεδοκλή, είναι αυτή, που, όπως θα πούμε πιο κάτω, διαφοροποιεί τις καταστάσεις του ατόμου-νετρίνου και το κάνει να μας παρουσιάζεται πότε σαν ηλεκτρόνιο, πότε σαν ποζιτρόνιο, πρωτόνιο, ουδετερόνιο κ.λπ.
ΣΤ΄. Λεύκιππος ο Αβδηρίτης ή Ελεάτης ή Μιλήσιος ή Μήλιος.
Γεννήθηκε ανάμεσα στα έτη 470-459 και η ακμή του τοποθετείται στα έτη 440-435 πριν τη χρονολογία μας. ΠΣΦ, σελ. 407.
α) «πρῶτός τε ἀρχάς ὑπεστήσατο» ΤLG, Work 001 1. 8 [και πρώτος αρχικά σωματίδια θέσπισε πως υπάρχουν]
Να σχολιάσουμε πως πρώτος ίσως θέσπισε τον όρο «αρχές», για την έσχατη τμήση της Ύλης. Όμως την έννοια του αδημιούργητου και άφθαρτου τεμαχίου της Ύλης, που από αυτό γίνονται όλα, το είχαν εισηγηθεί και όλοι οι προηγούμενοι.
β) «Οὗτος (ενν. ὁ Λεύκιππος) ἄπειρα καὶ ἀεὶ κινούμενα ὑπέθετο στοιχεῖα τὰς ἀτόμους…» ΤLG, Work 001 8. 5-6 [Αυτός (ενν. ο Λεύκιππος) υπέθεσε πως οι άτομες είναι άπειρα και πάντα κινούμενα στοιχεία…]
Την υπόθεση αυτή του Λεύκιππου ήρθε να την επιβεβαιώσει η σύγχρονη Πειραματική Φυσική. Το άτομο-νετρίνο ποτέ δε θα βρεθεί ακίνητο.
γ) «τὸ μὲν πᾶν ἄπειρον … τούτου δὲ τὸ μὲν πλῆρες εἶναι τὸ δὲ κενὸν … ἃ καὶ στοιχεῖά φησι» ΤLG, Work 001 1. 9 -11 [το Σύμπαν βέβαια είναι άπειρο … από αυτό όμως το ένα τμήμα είναι πλήρες, το άλλο όμως κενό … τα οποία και στοιχεία τα λέει]
«πολλὰ σώματα παντοῖα τοῖς σχήμασιν εἰς μέγα κενόν, ἅπερ ἀθροισθέντα δίνην ἀπεργάζεσθαι μίαν καθ’ ἣν προσκρούοντα καὶ παντοδαπῶς κυκλούμενα διακρίνεσθαι χωρὶς τὰ ὅμοια πρὸς τὰ ὅμοια» ΤLG, Work 001 1. 12 -15 [πολλά σώματα ποικίλα ως προς τα σχήματα σε μέγα κενό (βρίσκονται),… κι αυτά ακριβώς, αφού συναθροίστηκαν, απεργάζονται δίνη μία, σύμφωνα με την οποία προσκρούοντας κι αφού με κάθε τρόπο κυκλώνονται, ξεχωρίζονται χωριστά τα όμοια με τα όμοια]
«καὶ περιπλεκόμενα συγκατατρέχειν ἀλλήλοις καὶ ποιεῖν πρῶτόν τι σύστημα σφαιροειδὲς … ὧν κατὰ τὴν τοῦ μέσου ἀντέρεισιν περιδινουμένων καὶ οὕτω γενέσθαι τὴν γῆν» ΤLG, Work 001 1. 17 -21 [και ενώ περιπλέκονται συντρέχουν πολύ το ένα με το άλλο και κάνουν κάποιο πρώτο σύστημα σφαιροειδές … κι αυτά καθώς περιδινούνται σύμφωνα με την αντίθεση στη μέση … και έτσι έγινε η γη…]
Είναι βέβαια σαφές ότι βάζει τη Γη στο κέντρο του Κόσμου. Και ενστερνίζεται κι αυτός την ιδέα της δίνης. Το ελάχιστο, άφθαρτο και συμπαγές σωμάτιο της Ύλης και η δίνη είναι οι βασικές σκέψεις της αρχαίας ελληνικής φυσικής θεωρίας.
Μία ακόμα ρήση που περιλαμβάνει τις απόψεις και των τριών μαζί αρχαίων Ατομικών Φιλοσόφων.
«Οὗτοι γὰρ (ενν. Λεύκιππος, Δημόκριτος, Ἐπίκουρος) ἔλεγον ἀπείρους εἶναι τῷ πλήθει τὰς ἀρχάς, ἃς καὶ ἀτόμους καὶ ἀδιαιρέτους ἐνόμιζον καὶ ἀπαθεῖς διὰ τὸ ναστὰς εἶναι καὶ ἀμοίρους τοῦ κενοῦ· τὴν γὰρ διαἰρεσιν κατὰ τὸ κενὸν τὸ ἐν τοῖς σώμασιν ἔλεγον γίγνεσθαι…» ΣιμπλΙκιος, «Περὶ οὐρανοῦ» 242, 18. [Γιατί αυτοί (ενν. ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος) έλεγαν πως είναι άπειρες ως προς το πλήθος οι αρχές, τις οποίες και άτομες και αδιαίρετες τις νόμιζαν και απαθείς με το να είναι συμπαγείς και άμοιρες του κενού· γιατί έλεγαν πως η διαίρεση γίνεται κατά το κενό το μέσα στα σώματα…]
Κι ας ειπωθούν μερικά ακόμη για το Δημόκριτο και τον Επίκουρο.
Ζ΄. Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ή Μιλήσιος, γιος του Ηγησίστρατου ή του Αθηνόκριτου ή του Δαμάσιππου.
Οι πηγές δε συμφωνούν για τα διάφορα γεγονότα της ζωής του. Έτσι η γέννησή του τοποθετείται ανάμεσα στα χρόνια 500 έως 457 πριν τη χρονολογία μας [70η Ολυμπιάδα έως 80η Ολυμπιάδα] (TLG Work 001 4. 2) και ήταν συνομήλικος με τον Αναξαγόρα τον Κλαζομένιο και τον Ηράκλειτο τον Εφέσιο, (ΠΣΦ, σ.σ. 333, 405 και 406 και TLG 001 10a. 4), ή -όπως υποστηρίζει ο ίδιος- ήταν 40 χρόνια νεότερος από τον Αναξαγόρα τον Κλαζομένιο (TLG Work 001 1. 66-70).
Άκμασε κατά τα έτη 468-465 ή 436-433 πριν τη χρονολογία μας [78η Ολυμπιάδα (TLG Work 00110a. 4) ή 86η Ολυμπιάδα (TLG Work 001 4. 3-4)]. Η διάρκεια της ζωής του κυμαίνεται από τα ενενήντα (TLG Work 001 5. 2) έως τα 109 χρόνια (TLG 001 1. 90, Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων, [Δημόκριτος] 9, 43, 9). Επομένως πέθανε ανάμεσα στα έτη 404-390 πριν τη χρονολογία μας.
α) «Δημόκριτος δὲ ὁτὲ μὲν ἀναιρεῖ τὰ φαινόμενα ταῖς αἰσθήσεσι καὶ τούτων λέγει μηδὲν φαίνεσθαι κατ’ ἀλήθειαν, ἀλλὰ μόνον κατὰ δόξαν, ἀληθὲς δὲ ἐν τοῖς οὖσιν ὑπάρχειν τὸ ἀτόμους εἶναι καὶ κενόν· «νόμῳ» γάρ φησι «γλυκύ, νόμῳ πικρόν, νόμῳ θερμόν, νόμῳ ψυχρόν, νόμῳ χροιή, ἐτεῇ δὲ ἄτομα καὶ κενόν.» Σέξτος, Προς μαθηματικούς, 7, 135. [Και ο Δημόκριτος κάποτε βέβαια αναιρεί όσα φαίνονται στις αισθήσεις και λέει πως από αυτά κανένα δε φαίνεται στην αλήθεια, αλλά μόνο κατά δοξασία, και πως αληθινό στα πράγματα είναι το ότι υπάρχουν άτομα και κενό· γιατί «κατά σύμβαση» λέει «υπάρχει το γλυκό, κατά σύμβαση το πικρό, κατά σύμβαση το θερμό, κατά σύμβαση το ψυχρό, κατά σύμβαση το χρώμα, στην πραγματικότητα όμως υπάρχουν τα άτομα και το κενό.»]
β) «δοκεῖ δὲ αὐτῷ (ενν. τῷ Δημοκρίτῳ) τάδε: ἀρχὰς εἶναι τῶν ὅλων ἀτόμους καὶ κενόν, τὰ δ’ ἄλλα πάντα νενομίσθαι. ἀπείρους τε εἶναι κόσμους καὶ γεννητοὺς καὶ φθαρτούς. μηδέ τε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γίνεσθαι μηδὲ εἰς τὸ μὴ ὂν φθείρεσθαι. καὶ τὰς ἀτόμους δὲ ἀπείρους εἶναι κατὰ μέγεθος και πλῆθος, φέρεσθαι δ’ ἐν τῷ ὅλῳ δινουμένας καὶ οὕτω πάντα τὰ συγκρίματα γεννᾶν, πῦρ, ὕδωρ, ἀέρα, γῆν: εἶναι γὰρ ταῦτα ἐξ ἀτόμων τινῶν συστήματα: ἅπερ εἶναι ἀπαθῆ καὶ ἀναλλοίωτα διὰ τὴν στερρότητα.» TLG Democritus, Work 001 1. 97-103 [Κι αυτός (ενν. ο Δημόκριτος) έχει τις ακόλουθες θεωρίες: αρχές όλων είναι οι άτομες και το κενό και όλα τ’ άλλα έχουν γίνει κατά σύμβαση. Και άπειροι είναι οι κόσμοι και γεννητοί και φθαρτοί. Μηδέ από αυτό που δεν υπάρχει γίνονται, μηδέ φθείρονται καταλήγοντας σ’ αυτό που δεν υπάρχει. Και οι άτομες άπειρες είναι κατά μέγεθος και πλήθος και φέρονται στο όλο δινούμενες και έτσι γεννούν όλα τα συγκράματα, τη φωτιά, το νερό, τον αέρα, τη γη: γιατί αυτά έχουν συσταθεί από κάποιες άτομες: κι αυτά ακριβώς είναι απαθή και αναλλοίωτα για τη στερεότητά τους.]
Κάποια πρώτα ευρύτερα σχόλια.
Τα άτομα-νετρίνα εφοδιασμένα με ανάλογη ενέργεια περιέρχονται σε διάφορες καταστάσεις· και παρουσιάζονται σαν πρωτόνια, ποζιτρόνια, ηλεκτρόνια κ.λπ. Έτσι η υποψία τόσο του Λεύκιππου όσο και του Δημόκριτου και του Επίκουρου πως υπάρχει μεγάλο πλήθος ατόμων που διαφέρουν στο μέγεθος και στο σχήμα δεν είναι καθόλου έξω από τη φυσική πραγματικότητα, μια και όλες οι καταστάσεις στις οποίες είναι πιθανό να περιέλθουν τα άτομα-νετρίνα και άτμητα είναι και διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη μάζα· και οι δυνατές-πιθανές καταστάσεις του άτομου-νετρίνου είναι πολύ περισσότερες από τις συνήθεις και σταθερές (πρωτόνιο, ηλεκτρόνιο, νετρόνιο, ποζιτρόνιο κ.λπ.· και τα υποθετικά «κβαρκ», τα οποία συνθέτουν, κατά τα κρατούντα, τα πρωτόνια και τα νετρόνια και δεν έχουν βρεθεί αυτοτελή κι ελεύθερα, δεν είναι κι αυτά παρά άλλη μία κατάσταση του άτομου-νετρίνου.).
Ξέρουμε πως έχουν απαριθμηθεί 200 περίπου σωματίδια -ή πιο σωστά καταστάσεις του ατόμου-νετρίνου– με πολύ μικρή διάρκεια ζωής, γιατί προφανώς διαφοροποιούνται γρήγορα ενεργειακά και επανέρχονται στην απλούστερη κατάσταση του ατόμου-νετρίνου ή περιπίπτουν σε άλλη πιο σταθερή κατάσταση (πρωτόνιο, ηλεκτρόνιο, κ.λπ.). Γιατί βέβαια σύμφωνα με τις δύο βασικές Αρχές της διατήρησης της Ύλης και της Ενέργειας, που και οι δύο εφαρμόζονται στο άτομο-νετρίνο, οι 200 αυτές καταστάσεις δεν εξαφανίζονται· δεν εξαφανίζεται τίποτε· μόνο μεταλλάσσονται.
Κι αλλού: γ) «ποιότητας δὲ νόμῳ εἶναι, φύσει δ’ ἄτομα καὶ κενόν.» TLG Work 001 1. 110 [Οι ποιότητες όμως κατά σύμβαση είναι, αλλά ως προς τη φύση άτομα είναι και κενό.]
Ας σημειωθεί πως η λέξη «άτομος» είναι επίθετο και χρησιμοποιείται από το Δημόκριτο και γενικά τους Ατομικούς φιλόσοφους κυρίως στο θηλυκό γένος και εννοείται το ουσιαστικό «ουσία» με τη γενική έννοια «ύπαρξη». Στο ουδέτερο το επίθετο χρησιμοποιείται πια ουσιαστικοποιημένο όπως σήμερα: «άτομο».
Η΄. Επίκουρος ο Αθηναίος του Νεοκλή και της Χαιρεστράτης.
Γεννήθηκε γύρω στο 322 και πέθανε γύρω στα 272. Ακολούθησε το Δημόκριτο στη φυσική θεωρία, αλλά πρόσθεσε την έννοια της παρέγκλισης, η οποία απέρριψε τη μηχανική αιτιοκρατία των άλλων Ατομικών και εισήγαγε ουσιαστικά την Αρχή της Απροσδιοριστίας που επανεισήγαγε στον 20ο αιώνα ο Βέρνερ Χάιζεμπεργκ (Werner Heisenberg).
Γενικά κατά τους Ατομικούς όλα τα όντα είναι συνθέσεις από άτομα. Κατά το Λεύκιππο και το Δημόκριτο υπάρχει μηχανική αιτιοκρατία στη σύνθεση των σωμάτων, η οποία είναι προβλέψιμη κι έτσι κάθε νέα σύνθεση είναι αυστηρά αιτιολογημένη και ουσιαστικά προλεγμένη και αναμενόμενη· δεν υπάρχει καμιά ελευθερία, καμιά έκπληξη. Κατά τον Επίκουρο τα άτομα (άτομα-νετρίνα θα πούμε εμείς) πέφτουν (κινούνται γενικά τα σωματίδια, λέει η Σύγχρονη Φυσική) και πέφτοντας παρεγκλίνουν κάποια στιγμή και από αυτή την παρέγκλιση προέρχονται συνθέσεις απρόβλεπτες, απροσδιόριστες. Ο Επίκουρος είναι σαφώς επηρεασμένος από τον τρόπο ανάδειξης των αξιωματούχων στη Δημοκρατία, είναι επηρεασμένος από την κλήρωση. Η φυσική θεωρία επηρεάζεται σαφώς από την πολιτική θεωρία και πράξη της Δημοκρατίας. Στη Σύγχρονη Φυσική έχει γίνει αποδεκτή πάλι η Αρχή της Απροσδιοριστίας και έχει εισαχθεί από τον Χάιζεμπεργκ. Ο Αϊστάιν βέβαια δεν ήθελε να δεχθεί την Αρχή της Απροσδιοριστίας κι έλεγε πως ο θεός δεν είναι δυνατό να παίζει ζάρια. Να πω πως η ιουδαϊκή του παιδεία δεν τον άφηνε να δεχθεί την απροσδιοριστία, όπως ο Σοσιαλισμός και η εκλογή δε μπορεί να δεχθεί τη Δημοκρατία και την κλήρωση και να γίνει δεκτό πως η Πείνα και η Ανέχεια δεν είναι θέλημα θεού, όπως πιστεύει ο Ιουδαιο-Χριστιανισμός, η οικονομικό ζήτημα, όπως πιστεύεται από τη σοσιαλιστική ή κάποια σοσιαλίζουσα ιδεολογία αλλά πολιτικό, γιατί η Πείνα και η Ανέχεια δεν οφείλονται στην πενιχρή οικονομική ανάπτυξη αλλά στην αδιαφόρετη και άνιση διανομή της παραγωγής. Και η διανομή δεν είναι θέμα οικονομικό αλλά πολιτικό.
Έχοντας κατά νου όλες αυτές τις θεωρίες των αρχαίων ελλήνων φυσικών φιλοσόφων, διαπιστώνουμε πως η Φυσική και η Αστρονομία των προγόνων δεν έχουν να ζηλέψουν πολλά από τις σύγχρονες αντίστοιχές τους.
(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)
Η Φυσική είναι πολύ σοβαρή υπόθεση, για να αφεθεί στα χέρια των φυσικών.
Η Φιλοσοφία πρέπει να πάρει πάλι τα ηνία.
του Αλέξανδρου Κόντου
WE THE ECOUMENISTS exontes zilon FOR AN OECOUMENIC POLIS 