ελληνικά κείμενα k αραβικές μεταφράσεις 1

 

Η ΑΡΑΒΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΕΖΟΥ
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΨΕΥ∆Ο-ΚΑΛΛΙΣΘΕΝΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στην παρούσα εργασία εξετάζεται το θέμα της αραβικής μετάφρασης του
μεταγενεστέρου ελληνικού πεζού μυθιστορήματος του Ψευδό-Καλλισθένη για τον
μέγα Αλέξανδρο. Το θέμα αυτό δεν έχει μελετηθεί επαρκώς κατά το παρελθόν λόγω
έλλειψης της εκδόσεως του αραβικού κείμενου και ασφαλώς της σύγκρισής του με
άλλα παρεμφερή κείμενα (στα ελληνικά, στα λατινικά, στα αρμενικά, στα
συριακά, στα αιθιοπικά, στα σλαβικά και σε άλλες γλώσσες). Η έλλειψη αυτή είχε
ως αποτέλεσμα η αραβική μετάφραση να μην ήταν πλήρως βεβαιωμένο με ποιο
από αυτά τα κείμενα έχει συγγένεια και κυρίως από ποιο κείμενο προέρχεται και
ακόμα αν οι υπάρχουσες αραβικές μετάφρασες στα διάφορα χειρόγραφα είναι
αυτοτελείς ή προέρχονται από την ίδια πηγή. Τέτοιου είδους ερωτήματα
εξετάζονται εκτενώς στην εισαγωγή και ερευνώνται με διάφορες συγκρίσεις κατά
πόσο ακολουθούν πιστά τις πηγές τους οι διάφοροι μεταφραστές ή γραφείς των
αραβικών χειρογράφων, τί παραλείπουν ή προσθέτουν ή πόσο και πώς
διαφοροποιούν τμήματα ή φράσεις ή λέξεις των πρωτοτύπων τους. Η όλη εργασία
απαρτίζεται από τα εξής 4 μέρη:
Α) Το εισαγωγικό.
Στο μέρος αυτό – όπως εμφαίνεται και από τον Πίνακα Περιεχομένων – εξετάζονται
οι ελληνικές διασκευές (παλαιότερες, βυζαντινές και μεταγενέστερες / νεοελληνικές)
και οι πολυάριθμες μεταφράσεις τους (π.χ. λατινικές, αρμενική, συριακή, περσική,
αιθιοπική κ.ά.). Ακολούθως η μελέτη στρέφεται προς την αραβική μετάφραση.
Εδώ εξετάζονται:
α΄. Η χειρόγραφη παράδοση της αραβικής μετάφρασης. Τα διάφορα χειρόγραφα,
τα οποία αποδελτιώθηκαν, συγκρίθηκαν μεταξύ τους, προκείμενου να
διαπιστωθεί η πληρότητα του περιεχομένου κειμένου τους και κυρίως οι σχέσεις
αναμεταξύ τους, δηλαδή ποια από αυτά σχηματίζουν μια οικογένεια και σε ποια
σχέση βρίσκεται η οικογένεια αυτή με την πηγή ή τις πηγές τους, ώστε με βάση
αυτές τις διαπιστώσεις να γίνει ή ενδεδειγμένη επιλογή για την κριτική έκδοση
για τις αραβικές μεταφράσεις.
β΄. Διερευνάται ακόμα ποιες από τις υπάρχουσες γνωστές διασκευές, ελληνικές και
ξενόγλωσσες, έχουν χρησιμοποιηθεί με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο στη
συγκρότηση της αραβικής μετάφρασης.
γ΄. Αναλύεται ακόμα η γλώσσα της αραβικής μετάφρασης με τα διάφορα χαρα-
κτηριστικά της, ώστε ο ενδιαφερόμενος μελετητής να αντλεί στοιχεία γλωσσικά,
συντακτικά, υφολογικά σημασιολογικά, και ασφαλώς, ιστορικά γύρω από αυτό
το μυθιστόρημα.
Δίδονται ακόμα εκτενή βιβλιογραφικά στοιχεία και παρατίθενται οι σχετικές
βραχυγραφίες των λέξεων του κριτικού υπομνήματος.
Β) Στο μέρος αυτό εκδίδεται το κείμενο αντικριστά· στην αριστερή σελίδα δίδεται
η αραβική μετάφραση και στη δεξιά δίνεται η ελληνική. Παρατίθενται δύο
υπομνήματα:
α΄. Το υπόμνημα με τις πηγές, δηλαδή τα παράλληλα χωρία (στην ελληνική
μετάφραση).
β΄. Το κριτικό υπόμνημα με τις διάφορες γραφές των χειρογράφων της αραβικής
μετάφρασης.
γ΄. Το ελληνικό κείμενο, δηλαδή η μετάφραση του αραβικού χειρογράφου, δίδεται
χωρίς «διορθωτικές» παρεμβάσεις για λόγους αδυναμίας αντιστοιχιών μεταξύ
αραβικής και ελληνικής γλώσσας. Στο κάτω μέρος παρατίθενται οι εκάστοτε πηγές
του μεταφραστή και ακόμα στοιχειώδης ιστορικός κατάλογος με ενδείξεις
χρονολογιών για τα ιστορικά συμβάντα, κυρίως των μαχών ή άλλων ιστορικών
γεγονότων του Μ. Αλεξάνδρου.
Γ) Στο τρίτο μέρος δίδονται σχόλια φιλολογικά (γλωσσικά: γραμματικά,
συντακτικά, σημασιολογικά, υφολογικά), ιστορικά και συγκριτικά (πηγών και
αραβικών μεταφράσεων).
Δ) Το τέταρτο μέρος περιλαμβάνει τις περιλήψεις (Ελληνικά, Αγγλικά, Αραβικά)
και τους καταλόγους των λέξεων. Το μέρος κλείνει με την παράθεση στα ελληνικά
της Βιβλιογραφίας (πηγών: ελληνικές – ξενόγλωσσες).
Το θέμα της εργασίας μου έδωσε ο κ. Α. Λώλος, ο οποίος είναι και επόπτης αυτής
της εργασίας και ο οποίος παρακολούθησε σε όλα τα στάδια την πορεία της
εργασίας μου.
Τα μέλη της τριμελούς Επιτροπής τους κυρίους Α. Ρεγκάκο και Χ. Μπαντάουι
ευχαριστώ θερμά για την βοήθειά τους στην παρούσα εργασία ως επίσης και τα
μέλη που προστέθηκαν, δηλαδή τα υπόλοιπα τέσσερα της επταμελούς Επιτροπής
για την κρίση και την βαθμολόγησή της, κα Σ. Σταυρακοπούλου, Δ. Νικήτα, Β.
Κατσαρό και Π. Νίγδελη.
Το προσωπικό της βιβλιοθήκης και ιδιαίτερα του τομέα, οι οποίοι εκάλυψαν και
οικονομικά την δαπάνη των χειρογράφων αλλά και έδειξαν προθυμία για την
διευκόλυνση περάτωσης της έρευνας μου.
Επίσης ευχαριστώ τον Πρόεδρο του τμήματος και την γραμματεία, ιδιαίτερα την
κ. Ν. Θεοδοσιάδου, διότι χωρίς καθυστέρηση προωθούσαν πάντοτε και
διεκπεραίωναν τις σχετικές γραφειοκρατικές διαδικασίες με τις μεταπτυχιακές (Α΄
και Β΄ κύκλου σπουδών μου) διαδικασίες.
Ξεχωριστά όμως θέλω να ευχαριστήσω το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.)
που μου χορήγησε υποτροφία για την εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής.
Στην οικογένεια μου για την υπομονή λόγω της μακράς απουσίας μου εκφράζω
και από την θέση αυτή τις ευχαριστίες μου.
ΑΠΘ 2014 Hassan Heakal

Α΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1.1. ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ (: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ)
1.1.1. Η ιστορική προσωπικότητα του Μ. Αλεξάνδρου κίνησε το ενδιαφέρον
πολλών ανθρώπων, ειδική και μη, γι’ αυτό και η σχετική με τον βίο και τα
πολεμικά έργα του (πράξεις Αλεξάνδρου) Βιβλιογραφία1 είναι αρκετά μεγάλη και
μάλιστα σε πολλές γλώσσες της υφηλίου. Ο Μ. Αλέξανδρος αποτελεί ένα από τα
πλέον γνωστά ιστορικά πρόσωπα του αρχαίου κόσμου με αμείωτη και διαχρονική
αναφορά από πολλούς λαούς ταυτόχρονα χωρίς ακόμα και σήμερα αρκετές
πλευρές της προσωπικότητας και των πράξεών του να έχουν απαντηθεί με
ιστορική ακρίβεια, να έχουν αναλυθεί με τεκμηριωμένη πειθώ και να έχουν
διασφαλίσει κοινή αποδοχή.
1.1.2. Ο ίδιος ο Μ. Αλέξανδρος είχε φροντίσει την οργάνωση της ακριβούς
ιστορικής καταγραφής των πολεμικών έργων/πράξεών του. Με δική του βούληση
και επιλογή είχε οριστεί να συντάσσονται οι γνωστές βασιλικές εφημερίδες υπό
την εποπτεία του Καλλισθένη2, ανιψιού του Αριστοτέλη, γι’ αυτό άλλωστε – πέρα
από την ιστορική διάσταση και αποστολή του πολύ επιτυχώς «επινοήθηκε» από
τον συγγραφέα του Μυθιστορήματος για τον Μ. Αλέξανδρο ως ο συγγραφέας του.
1.1.3. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός ιστορικών πηγών και κριτικής θεώρησής τους
ρίχνει φως στο μεγάλο θέμα για τα περί τον Μ. Αλέξανδρο3. Στο έργο του F.
Jacoby4, στον οποίο χρωστάμε την συλλογή σχεδόν όλων των ιστορικών
αποσπασμάτων των διαφόρων (ιστορικών και άλλων κλάδων) συγγραφέων, ώστε
με την βοήθεια αυτών των κειμένων/αποσπασμάτων να είναι δυνατή η
διαμόρφωση ιστορικής γνώμης για τον Μ. Αλέξανδρο και τις πράξεις του.
1.1.4. Να δηλωθεί με σαφήνεια ότι καμιά αυθεντική ιστορική πηγή δεν υπάρχει
γύρω από το πρόσωπο και το έργο του Μ. Αλεξάνδρου παρά το γεγονός ότι ο
ίδιος – ως ελέχθη – είχε τόσο επιμελώς φροντίσει γι’ αυτό. Ό,τι ξέρουμε είναι
πρὀόν μεταγενέστερων πληροφοριών. Μία σχετική για το θέμα μας αναφορά δεν
θα ήταν εδώ άνευ σημασίας γι’ αυτό και στην συνέχεια θα επιχειρηθεί μία πολύ
σύντομη μνημόνευση των κυριοτέρων από αυτές:

α΄. Ο Καλλισθένης· είχε οριστεί από τον ίδιο τον Μ. Αλέξανδρο για να
καταγράφει τα βασιλικά πολεμικά γεγονότα, δηλ. να συνθέτει τις λεγόμενες
βασιλικές εφημερίδες (= βασίλειοι εφημερίδες). Ό,τι σώθηκε από το έργου του
υπάρχει στον Jacoby5.
β΄. Οι επιστολές του Μ. Αλεξάνδρου6, των οποίων, βέβαια, η γνησιότητα
ελέγχεται7, έχουν χρησιμοποιηθεί ως πηγές σύμφωνα με τους ερευνητές8.
γ΄. Οι στρατηγοί και οι ναύαρχοί του: Πτολεμαίος ο Λάγου9, ο μετέπειτα βασιλεύς
της Αιγύπτου, Αριστόβουλος ο Αριστοβούλου10, ο μηχανικός, Νέαρχος ο Κρης11, ο
γνωστός ναύαρχος, ο Ονησίκριτος ναύαρχος και φιλόσοφος12. Είναι γνωστό ότι
καθένας με τον δικό του τρόπο μετά την εκστρατεία κατέγραψε τα γεγονότα, τα
οποία είχε ζήσει έντονα κοντά στον Μ. Αλέξανδρο.
δ΄. Διάφοροι ακόλουθοί του, κυρίως παιδικοί φίλοι του Μ. Αλεξάνδρου με
ποικίλα ενδιαφέροντα, ως π.χ. φιλόσοφοι (Ονησίκριτος, φιλόσοφος κυνικός, ο
Μαρσύας (γιος του Περιάνδρου, του στενού παιδικού περιβάλλοντος του Μ.
Αλεξάνδρου, ιστορικός, νεώτερος αδελφός του Αντιγόνου)13, ρήτορες
(Αναξιμένης14, Χάρης ο Μυτιληναίος15).
ε΄. Οι βηματισταί16. Με εντολή του Μ. Αλεξάνδρου ειδική ομάδα προπορευόταν
του κυρίως τμήματος του στρατού με αποστολή την μέτρηση των αποστάσεων με τα βήματα, εξ ου και βηματισταί, ώστε να γνωρίζουν οι στρατηγοί τις αποστάσεις
των εκάστοτε στρατιωτικών αποστολών και προελάσεών τους αλλά και τους
καταλληλότερους χώρους για στρατοπέδευση. Το έργο τους Σταθμοί
χρησιμοποιήθηκε από μεταγενέστερους συγγραφείς17. Σπουδαιότεροι των
βηματιστών αναφέρονται οι18: Βάττων, Ανόγνητος, Φιλωνίδης, Αμύντας,
Αρχέλαος.
στ΄. Άλλοι συγγραφείς, όπως οι: Κλείταρχος ο Αλεξανδρεύς19, Πολύβιος20,
Διόδωρος21, Στράβων22, Πλούταρχος23, Αντικλείδης ο Αθηναίος24, Αντιγένης25,
Ηγησίας ο Μάγνης26, Νικάνωρ27, Ποτάμων ο Μυτιληναίος28, και διάφοροι
ανώνυμοι29.
ζ΄. Αρριανός30.

η΄. Ιουστίνος31, Παυσανίας32, Αθήναιος33, Στέφανος ο Βυζάντιος34, Σού(ί)δα(ς)35.
θ΄. Κορνήλιος Νέπως, Πομπήιος Τρό(ώ)γος (βλ. RE στις λέξεις: Cornelius Nepos,
Pomp. Trogus).
ι΄. Βυζαντινοί Χρον(-ικ-)ογράφοι36. Μία σειρά συγγραφέων Βυζαντινών Χρον(-ικ-)-
ογράφων ευκαιριακά είτε με αφορμή την συγγραφή μιάς γενικής ιστορίας
(αρχαίας και έως τα χρόνια τους) είτε μεμονωμένως συμπεριλαμβάνουν στο
ιστορικό/χρον(-ικ-)ογραφικό έργο τους διάφορα περιστατικά του βίου και των
πράξεων του Μ. Αλεξάνδρου.

Συνόψιση
1. Οι ιστορικές πηγές – σε όποιο βαθμό αξιοπιστίας τους και αν ληφθούν
υπόψη – συνθέτουν τα αληθινά γεγονότα, δηλ. τα καθαυτό ιστορικά συμβάντα σε
όλες τις δυνατές λεπτομέρειές τους [μία χρήσιμη καθόλα διάκριση της αξιοπιστίας
των πηγών σε παρόμοιες περιπτώσεις, δηλ. της καθαρής ιστοριογραφίας και της  χρήσεώς τους σε μυθιστορηματικά πλαίσια / πεδία προσφέρει ο R. Merkelbach,
όπου και αναλύει / μνημονεύει τις καλύτερες για το θέμα αναλύσεις διαπρεπών
ιστορικών ερευνητών, όπως π.χ. του Ed. Schwartz, του F. Jacoby, του Wehrli, του
K. von Fritz, κ.ά. Ένας πολύ συνοπτικός κατάλογος γεγονότων και χρονολογιών
επισυνάπτεται εδώ ως ΠΙΝΑΚΑΣ I και ΠΙΝΑΚΑΣ II (σσ. XCVIII-XCIX)]. Είναι
αυτονόητο ότι αυτά κατά το μεγαλύτερο μέρος δεν συμβαδίζουν με τις
πληροφορίες/περιγραφές του Μυθιστορήματος. Συνεπώς, δεν δικαιολογείται
καμία απολύτως παρερμηνεία ή σύγχυση των καθαρώς ιστορικών γεγονότων, του
Βίου και των Πράξεων του Μ. Αλεξάνδρου, με τα όποια μυθώδη και «θαυμαστά»
του Μυθιστορήματος. Η εδώ αναφορά τους έγινε για να διευκολυνθεί ο
αναγνώστης στην κρίση του για το πώς και ποια γεγονότα «πέρασαν» στην
σφαίρα του μυθολογικού και αποτέλεσαν το υλικό του Μυθιστορήματος. Αυτά
είναι με μία λέξη τα ιστορικά κείμενα, δηλ. τα αποσπάσματα των ιστορικών
(FGrHi, του F. Jacoby) και κυρίως του Αρριανού (βλ. F. Jacoby, Fragmenta der
griechischen Historiker (= FGrHi) (πρβλ. Βιβλιογραφία).).
2. Στο ενδιάμεσο διάστημα, μεταξύ του ιστορικού στοιχείου και του
μυθολογικού, υπάρχει ένα άλλο υλικό, το οποίο, ενώ είναι ιστορικό και έχει
υπόβαθρο αληθινό, εντούτοις «παραμορφώνεται» από τους διασκευαστές του
μυθιστορήματος, συνιστά για τον αναγνώστη χώρο προβληματισμού και ελέγχου,
δηλ. «αναγκάζει» σχεδόν τον αναγνώστη και τον ερεθίζει να σταθεί με προσοχή
στις εκτιμήσεις του σχετικά με την αλήθεια και την φαντασία. Πρόκειται για τα
κείμενα που «κατασκευάσθηκαν» και εμπλουτίσθηκαν με διάφορα περιστατικά
και στοιχεία, ώστε να εμπλουτίσουν επαρκώς το υλικό του Μυθιστορήματος,
ικανοποιώντας έτσι την συγγραφική επιθυμία του εκάστοτε διασκευαστή, δηλ.
λαμβάνοντας στοιχεία από τον τόπο καταγωγής του κ.λπ. ή «ιδιοποιούμενος»
μέσω κάποιων τέτοιων προσθηκών με συμβάντα αναληθή μία πρωτοτυπία
συνθέσεως. Πρόκειται για τα κείμενα/χωρία, τα οποία στον R. Merkelbach (βλ. R.
Merkelbach – J. Trumpf, Die Quellen κτλ., ό.π., σσ. 20-47.) αναφέρονται ως
«Historische Quelle». Πρόκειται για το υλικό των ιστορικών της Ελληνιστικής
εποχής, του οποίου κύριο χαρακτηριστικό δεν είναι απλώς η απόδοση/γνώση της
ιστορικής αλήθειας αλλά και η ψυχική φόρτιση, η πρόκληση πάθους, κάτι, δηλ.
που φέρνει την ιστοριογραφία κοντά στην ποίηση και πιο συγκεκριμένα στην
τραγωδία (βλ. Πολύβιος (II 56 = FGrHi 81 T 3): σπουδάζω δ’ εις έλεον εκκαλείσθαι
τους αναγιγνώσκοντας και συμπαθείς ποιείν τοις λεγομένοις… πειρώμενος <εν>
εκάστοις αεί προ οφθαλμών τιθέναι τα δεινά… δει τοιγαρούν ουκ επιπλήττειν τον
συγγραφέα τερατευόμενον διά της ιστορίας τους εντυγχάνοντας… καθάπερ οι
τραγωιδιογράφοι. Πλούταρχος, Θεμιστ. 32 (= FGrHi 81 F 76): ο τε φύλαρχος
ώσπερ εν τραγωιδίαι …. ιστορίαι μονονού μηχανήν άρας… αγώνα βούλεται κινείν
και πάθος, ο ουδ’ αν ο τυχών αγνοήσειν ότι πέπλασται. Πρβλ. R. Merkelbach – J.
Trumpf, Die Quellen κτλ., ό.π., σ. 20 και υποσημ. 1, 2, 3.).
3. Έτσι, με βάση το 1 και 2, πρέπει να εκτιμηθεί η ενότητα με τις ιστορικές
πηγές. Είναι ανάγκη να γίνει η αναφορά αυτή, διότι άλλως ο αναγνώστης δεν
δύναται με ακρίβεια να αξιολογήσει τα παρέμβλητα – και φανταστικά – στοιχεία
του μυθιστορήματος, κυρίως να τα συνδυάσει με την ιστορική πραγματικότητα.
Είναι σε πολλές περιπτώσεις τόσο μεγάλη η σύγχυση, την οποία προκαλεί η
ανάμιξηη ιστορικών και μυθικών στοιχείων, ώστε και ο προσεκτικός ακόμα
αναγνώστης ευλόγως διερωτάται για την προέλευση – και την αιτία της
προέλευσης αρκετών τέτοιων περιγραφών [π.χ. το πιο απλό: στον Ψ.-Καλλισθένη I
18-19 (ο Μ. Αλέξανδρος και η συμμετοχή του στους Ολυμπιακούς αγώνες ή ακόμα
η μετάβασή του στην Αιθιοπία, ή στην Ρώμη, ή στον Κ. Κόσμο κ.π.τ.)]. Εννοείται,βέβαια, ότι δεν γίνεται εδώ αναφορά στα μεταγενέστερα κείμενα αλλά στα παλαιότερα το μυθιστορήματος, διότι εκεί (σε αυτά τα μεταγενέστερα κείμενα) η σκοπιμότητα του διασκευαστή είναι προφανής αλλά και κατανοητή, αφού αυτά τα κείμενα «λειτούργησαν» για τα χρόνια εκείνα ως ελπίδα και παρηγοριά για
τους σκλαβωμένους Έλληνες – και λοιπούς λαούς – και ήταν ένα είδος απάλυνσης
του βάρους από το φορτίο της μαύρης και δυσβάσταχτης πίεσης και δουλείας τους
λόγω της πολύχρονης και σκληρής σκλαβιάς τους (βλ. Αναστάσιος Χ. Λώλος, Η
αραβική μετάφραση κτλ., ό.π., σσ. 198-202.) ή για κάποιους λαούς ότι είχαν
υποστεί ταπεινωτική γι’ αυτούς κατάλυση των βασιλείων / κρατών τους (βλ.
Αναστάσιος Χ. Λώλος, Η αιθιοπική κτλ., ό.π., σσ. 269-271, 284-286.).

(CYNECHIZETAI)

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ
HASSAN ATIA HEAKAL

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ

SEEMEIOOCEIS

1 Βλ. π.χ. ενδεικτικά: J. Seibert, Alexander κτλ., ό.π., σσ. V-XIV, 1-329. H. Berve, Alexaderreich κτλ.,ό.π., βλ. Βιβλιογραφία.. F. Schachermeyr, Alexander κτλ., ό.π., βλ. Βιβλιογραφία. W. W Tarn,Alexander κτλ. (γερμ. μετάφρ. βλ. Βιβλιογραφία). J. G. Droysen, Geschichte des Hellenismus κτλ. (βλ.Βιβλιογραφία: ελλην. έκδ. Ι. Πανταζίδου, Αθήναι, 1889· νέα έκδ. Berlin, 1934). H. Bengtson,Alexander und der Hellenismus. U. Wilcken, Alexander der Grosse, Leipzig, 1931. N. J. Burich,Alexander the Great: A Bibliography. K. Beloch, Griechische Geschichte, I-III, 1 και 2, Berlin, 1922-1927. J. Kaerst στην RE (εκτεταμένο άρθρο).
2 Πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, στο οποίο αποδίδεται (και) το γνωστό Μυθιστόρημα του (Ψ.-)-Καλλισθένη για τον Μ. Αλέξανδρο. Βλ. γενικώς: RE στην λ. Καλλισθένης.
3 Για μία εξαιρετικού ενδιαφέροντος κριτική αποτίμηση των ιστορικών πηγών για τον Μ.Αλέξανδρο βλ. στον G. Sainte-Croix, Examin critique des anciens historiens d’Alexandre le Grand,Paris, 21810 και στον G. Radet, Notes critiques sur l’histoire d’Alexandre, Paris 1925.
4 Βλ. την μνημειώδη έκδοση των αποσπασμάτων: Fragmenta Griechischer Historiker (FGrHi) σε πολλούς τόμους, οι περισσότεροι από τους οποίους παραμένουν εισέτι ασχολίαστοι. Για τον Μ.Αλέξανδρο, υπό τον τίτλο: Alexandergeschichte τόμ. 2, II B (τα αποσπάσματα) και ΙΙ DB τα σχόλια·βλ. στην Βιβλιογραφία.

5 Βλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., αρ. 117. 124 (σσ. 618-622, 631-657). Ακόμα J. Seibert, Alexander κτλ.,ό.π., σ. V-XIV, 1-329.
6 Υπήρχαν διάφορες συλλογές αυτών των Επιστολών· π.χ. E. Pridik, De Alexandris Magni epistularum commercio, Diss., Dorpat, 1893. A. M. Zumetikos, De Alexandri Olympiadisque epistularum fontibus et reliquiis, Diss. Berlin, 1884. J. G. Droysen, Geschichte des Hellenismus, ό.π.,σσ. 399-405.
7 Βλ. R. Hansen, Über die Echtkeit κτλ., Philologus 39, 1880, 258-304. Πρβλ. R. Merkelbach, Pseudo-Kallisthenes und Briefroman κτλ., Aegyptus 47, 1947, 144-158.
8 Βλ. J. Kaerst, Der Briefwechsel κτλ., ό.π., σσ. 107-117. Ακόμα του ιδίου Philologus 51, 1892, 602-622. H. Berve, Alexanderreich κτλ. ό.π., I, σ. 44 υποσημ. 2 (1926). W. W. Tarn, Alexander κτλ., ό.π., σ.447 και σσ. 600 κεε. Πρβλ. J. Seibert, Alexander κτλ., ό.π., σσ. 4-5, 229-230.
9 Είναι ο γνωστός (μετέπειτα) βασιλεύς της Αιγύπτου, ιδρυτής της δυναστείας των Πτολεμαίων. Βλ.F. Jacoby, FGrHi, κτλ., ό.π., σσ. 498-508 και 752-762 (υπ’ αρ. 138). Μία από τις κύριες πηγές του Αρριανού.
10 Ο Αριστόβουλος ο Αριστοβούλου Κασσανδρεύς, είναι η άλλη κύρια πηγή του Αρριανού. Βλ.FGrHi (F. Jacoby), ό.π., σσ. 508-525 και 769-799 (υπ’ αρ. 139).
11 Ο Νέαρχος συγκαταλέγεται στον στενό παιδικό κύκλο του Μ. Αλεξάνδρου, ήταν ναύαρχος και συνέγραψε για τις Ινδίες, τις οποίες είχε διαπλεύσει. Βλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 445-468 και 677-722 (υπ’ αρ. 133).
12 Βλ. F. Jacoby. FGrHi, ό.π., σσ. 468-480 και 723-736 (υπ’ αρ. 134).
13 Αναξιμένης ο Λαμψακηνός, ρήτωρ και φιλοσοφος (κυνικός), Τα κατά Φιλίππου και το
Βυζάντιον (F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 112 κεε., II Α 72 σ. 105 κε.) υπήρξε δάσκαλος του Μ.
Αλεξάνδρου, γνωστός και από το έργο του Ρητορική προς Αλέξανδρον. Βλ. J. Seibert, Alexander κτλ., ό.π., σσ. 23, 239-240 (σχετική Βιβλιογραφία). H. Berve, Alexanderreich κτλ., ό.π., σ. ΙΙ, Nr. 71.A. Körte, Anaximenes v. Lampsakos als Alexanderhistoriker, RhM. 61, 1906, 472-480. F. Jacoby, Die Alexandergeschichte des Anaximenes, Hermes 58, 1923, 457-458. A. von Domaszewski, Die Phalangen Alex. und Caesars Legiones, SB Heidelberg 1925/6, 1. Abh., Heidelberg 1926, 15-25. H.Bengtson, Gr. Gesch., ό.π., σ. 330.
14 Χάρης ο Μυτιληναίος· το 330-329 είχε αναγορευθεί εισαγγελεύς, δηλ. βασιλικός γραμματεύς.
Έγραψε τουλάχιστον 10 βιβλία περί Αλέξανδρον ιστορίας. Βλ. J. Seibert, Alexander κτλ., ό.π., σσ.12-14 και 234 (όπου σχετική βιβλιογραφία μαζί με τις υποσημ.). Βλ. RE 3,2, 1899, στήλη 2129 στην λ. Chares, αρ. 13. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 432-437 και 657-665 (υπ’ αρ. 125). H. Berve,Alexanderreich, ό.π., II, αρ. 820.
15 Μαρσύας ο Πελλαίος και Μαρσύας ο Φιλιππίσιος· βλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 480-484 και 736-741 (υπ’ αρ. 135 και 136).
16 Για τους βηματιστές βλ. ακόμα F. Jacoby, FGrHi στην λ. Bematisten. Πρβλ. με τις εδώ υποσημ. 17και 18.

17 Βλ. π.χ. P. Brunt, Arrian, I (έκδ. Loeb, σ. 487 κε.).
18 Βλ. τους αναφερομένους από τον F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 406-441 και 622-631 (υπ’ αρ. 119-123).
19 Κλείταρχος ο Αλεξανδρεύς· βλ. RE XI.1 στην λ. Κλείταρχος, στήλη 699 κεε. F. Jacoby, FGrHi, ό.π.,σσ. 484-498 και 741-752 (υπ’ αρ. 137).
20 Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης, ιστορικός (200-120 π.Χ.). Υπάρχουν στο έργο του διάσπαρτες χρήσιμες ιστορικές πληροφορίες για τον Μ. Αλέξανδρο. Βλ. RE στην λ. Πολύβιος (Polybios). Πρβλ.F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 440, 484, 515, 648, 651-653 passim.
21 Διόδωρος ο Σικελιώτης, ιστορικός (1ος π.Χ. αι.), το βιβλίο XVII περιέχει την περίοδο της βασιλείας του Μ. Αλεξάνδρου και τους πολέμους του στην Ασία. Βλ. J. Seibert, Alexander κτλ., ό.π.,σσ. 25-29 (με πολύ αναλυτική παρουσίαση) και 241-243 (με πλούσια σχετική βιβλιογραφία).
Αποτελεί αξιοπρόσεκτη και ενδιαφέρουσα πηγή αμέσως μετά τον Αρριανό.
22 Στράβων, ο γνωστός γεωγράφος παρέχει σε διάφορα σημεία του έργου του ιστορικές
πληροφορίες για τον Μ. Αλέξανδρο. Βλ. RE στην λ. Στράβων (Strabo). Πρβλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π.,σσ. 457, 478, 459, 461, 471, 475, 476, 479, 490, 492, 493, 495, 503, 506, 514, 519, 520, 622-626(passim).
23 Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς. Ο θησαυρός των γνώσεων και των πηγών για τους αρχαίους
συγγραφείς και τον αρχαίο γενικά κόσμο, τον οποίο αποδελτίωσε και σχολίασε ο Πλούταρχος είναι όντως αξιοθαύμαστος. Βλ. RE 21,1 στην λ. Πλούταρχος (: Plutarch), στήλες 636-962. W.Schmid – O. Stählin, Geschichte d. gr. Lit., ό.π., II 1, σσ. 485-534. Ο Πλούταρχος σε δύο έργα του (Βίοι: Αλέξανδρος) και Ηθικά (περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής) αποτελεί πηγή για τον βίο και τις πράξεις του Μ. Αλεξάνδρου. Η αξία των μαρτυριών του Πλουτάρχου έχει πολλαπλώς σχολιαστεί από πολλούς κατά καιρούς ερευνητές. Βλ. J. Seibert, Alexander κτλ., ό.π., σσ. 35-38 (με ενδελεχή σχολιασμό των αξιολογήσεων άλλων ειδικών ερευνητών) και 245-248 (με ειδική και πλούσια σχετική βιβλιογραφία στις υποσημμ.).
24 Αντικλείδης ο Αθηναίος μας – στον βαθμό που αποσπασματικά γνωρίζουμε το έργο του –πληροφορίες για το πώς οι Αθηναίοι είχαν δει τον Μ. Αλέξανδρο και το έργο του. Βλ. F. Jacoby,FGrHi, ό.π., σσ. 525-528 και 799-803 (υπ’ αρ. 140).
25 Αντιγένης· ακόμα ένας άλλος ιστορικός για τον βίο και το έργο του Μ. Αλεξάνδρου. Βλ. F.Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 528-529 και 804 (υπ’ αρ. 141). Πρβλ. RE Z, στήλη 2399,9. Πλούταρχ. Αλέξ.70. Αρριαν. Ανάβ. V 16, VZ 17,3.
26 Ηγησίας ο Μάγνης, βλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 529-531 και 804-811 (υπ’ αρ. 142).
27 Νικάνωρ· αναφέρεται ως ένας του στενού παιδικού περιβάλλοντος του Μ. Αλεξάνδρου, τον οποίο ακολούθησε στην εκστρατεία του. Βλ. Berve, Alexanderreich κτλ., ό.π., II 276, αρ. 557. F.Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 532-533 και 814-815 (υπ’ αρ. 146).
28 Ποτάμων ο Μυτιληναίος (ρήτωρ): βλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 533 και 815 (υπ’ αρ. 147).
Strabon XIII 2,3. Σού(ί)δα(ς) στην λ. Ποτάμων Μυτιληναίος και αυτόθι στην λ. Θεόδωρος
Γαδαρεύς.
29 Βλ. π.χ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 533-539 και 816-822 (υπ’ αρ. 148, 151).
30 Φλάβιος Αρριανός (95-175 μ.Χ.). Υπήρξε μαθητής του Επικτήτου και διετέλεσε ανώτατος κρατικός υπάλληλος της Ρώμης υπό τον αυτοκράτορα Αδριανό. Καταγόταν από την Νικομήδεια της Βιθυνίας. Το κύριο έργο του Αλεξάνδρου Ανάβασις (βλ. TUSCULUM, ελλην. έκδ., επιμ. Αναστ.Χ. Λώλος, ό.π., σ. 82), το οποίο είναι και η κυριώτερη πηγή για τον Βίο και τις Πράξεις του Μ.Αλεξάνδρου. Το κείμενο (έκδ. A. G. Roos – G. Wirth στην BT, Leipzig 21967-68) έχει πολλαπλώς σχολιαστεί και μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες (ελλην. έκδ. με εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια από τον Θ. Σαρικάκη, στην σειρά των εκδόσεων της Ακαδημίας Αθηνών: 1ος τόμ. (βιβλία Α΄-Γ΄),
Αθήνα 38-40 (με εμπεριστατωμένη ανάλυση του κυρίου έργου του, των πηγών τους και του δευτέρου έργου του Η Ινδική, ως συμπλήρωμα της Αναβάσεως και του παράπλου Ινδίας του Νεάρχου) και σ. 248 (υποσημ. με πολύ καλή αναφορά στην βασική Βιβλιογραφία για το Αρριανό).
Ακόμα RE 2,1 στην λ. Arrianus. H. Nissen, Die Abfassungszeit von Arrianus Anabasis, RhM 43,1888, 236 κεε. F. Jacoby, FGrHi 156, II B (1929) και II D (1930), σσ. 551-553. Gr. Wirth, Anm. z.Arrianbiographie, Historia 13, 1964, 209-245. G. W. Bowersock, A New Inscription of Arrian. Gr.,Rom. and Byz. Studies 8, 1967, 279-280. P. A. Stadter, Fl. Arrianus. The New Xenophon. Gr., Rom.and Byz. Studies, 8, 1967, 155-161. R. B. Steele, Plutarch’s Alexander and Arrian’s Anabasis, ClPh. 11,1916, 419-425. Του ιδίου: The Method of Arrian in the Anabasis, ClPh. 14, 1919, 147-157. Του ιδίου:
Curtius and Arrian, AJPh 40, 1919, 37-63 και 152-172. Του ιδίου: Arrian’s Anabasis and Book XVII of Diodorus ChPh. 15, 1920, 282-295. A. B. Breebaurt, Einige historiographische Aspekten von Arrianus’ Anabasis Alexandri, Diss. Leiden 1960. H. Montgomery, Gedanke und Tat. Zur Erzählungstechnik bei Herodot, Thukydides, Xeonophon und Arrian, Diss. Uppsala, Stockholm,1965, σσ. 162-233. P. Chantraine, Arr. Indice (Collect. G. Budé), Paris, 21952 (σσ. 1-19). J. Meunier,Les sources de la monographie d’Arrian sur l’Inde, Musée belge 26, 1922, 5-24. P. A. Brunt, Loeb,
1976-. A. B. Bosworth, A. Historical commentary of Arrian’s History of Alexander I, Commentary on Books i-iii, Oxford, 1980. H. Berve, Das Alexanderreich auf prosopographischer Grundlage, τόμ. Β΄(Prosopographie), München, 1926.
31 Ιουστίνος (2 ή 3 αι. μ.Χ.) συνέγραψε επιτομή των Φιλιππικών Πομπηίου Τρό(ώ)γου. Βλ. J. Seibert,Alexander κτλ., ό.π., σσ. 40-41 και 249-250. Βλ. O. Seel, BT, Leipzig, 1935 (αναθεώρ. της έκδ. του F.Ruehl του 1886). M. Schanz – C. Hosius, Geschichte d. röm. Literatus München, 2. Teil, 41935, σσ.319-325 (Πομπήιος Τρό(ώ)γος), σσ. 325-327 (Ιουστίνος). RE 21,1 (1952), στήλ. 2300-2313, στην λ.Pompeius, αρ. 142 (A. Klotz). RE 10,1 (1918), στήλ. 956-958, στην λ. Iunianus, αρ. 4 (F. Kroll).
32 Στο έργο του Παυσανία υπάρχουν διάσπαρτα ιστορικά στοιχεία για τον Μ. Αλέξανδρο. Πρβλ.Απ. Β. Δασκαλάκη, Ο Μέγας Αλέξανδρος κτλ., ό.π., σσ. 12, 61, 85-92, 185, 263, 343. Πρβλ. F. Jacoby,FGrHi ό.π., σσ. 440, 444, 527.
33 Ο Αθήναιος περιέχει στο έργο του αναφορές στον Μ. Αλέξανδρο, τις οποίες είχε αντλήσει από διάφορες πηγές (γνωστές ή άγνωστες / χαμένες). Πρβλ. Απ. Β. Δασκαλάκη, Ο Μέγας Αλέξανδρος κτλ., ό.π., σσ. 185, 192, 327-329. Πρβλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 438, 479, 483, 618-619, 622, 627-628, 636, 639-642 passim.
34 Στον Στέφανο τον Βυζάντιο ανευρίσκονται λάφυρα γεωγραφικά και κύρια ονόματα, τα οποία σχετίζονται με τον Μ. Αλέξανδρο. Πρβλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 410, 483, 498, 513, 526, 532, 538,643, 676, 678, 740, 828 passim.
35 Ο/Η Σού(ί)δα(ς) μνημονεύονται στις ιστορικές πηγές, αφού αρκετά ονόματα ιστορικών, οι οποίοι συνέγραψαν για τον Μ. Αλέξανδρο, μαρτυρούνται στο έργο του, π.χ. εφημερίσιν: των εφ’ εκάστης ημέρας συμπτόντων απογραφή. Πρβλ. F. Jacoby, FGrHi, ό.π., σσ. 404, 533, 622, 631, 673, 676, 677,736-737, 799, 815, 818, 828 passim.
36 Μία αναλυτική καταγραφή έχει επιχειρήσει ο H. J. Gleixner, Das Alexanderbild der Byzantiner,Diss., München, 1961, σσ. 11-126.