Η επανάσταση των κοινοβίων

 

 

ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

 

Απ’ όπου κι αν αντικρίσεις τη μονή Σταυρονικήτα το θέαμα είναι εντυπωσιακό. Το συμπαγές κτίριο με την φρουριακή μορφή και το πύργο του συντηρεί μιαν εικόνα της μεσαιωνικής εποχής. Δίπλα στο υδραγωγείο με τις καμάρες ένας πορτοκαλεώνας αργοσαλεύει από τον μπάτη. Στ’ ανατολικά το Αιγαίο χτυπάει συνεχώς τους βράχους, άλλοτε με σιγανά μουρμουρητά κι άλλοτε με δυνατά μουγκρίσματα. Και κατά το νοτιά ξαπλώνονται νωχελικά ο κήπος και το περιβόλι.

Δυο Άγγλοι, πράκτορες του περιβόητου αρχαιοκάπηλου λόρδου Έλγιν, ο ιερέας Καρλάϊλ και ο καθηγητής Χαντ, έφθασαν το 1801 στο Αγιον Όρος με σκοπό ν’ αγοράσουν ή να κλέψουν χειρόγραφα. Στην Σταυρονικήτα η ατμόσφαιρα τους έκανε να ξεχάσουν την αποστολή τους. Και γράφουν συνεπαρμένοι ότι οι κήποι του μοναστηριού ήταν σωστό κλουβί αηδονιών.

Μεταφέροντας και μια παράδοση, που υπήρχε τότε στη μονή, για το πως χτίστηκε το υδραγωγείο της, γράφουν:

«Κάμποσοι μοναχοί συγκεντρώθηκαν, όπως λένε, κάποτε στο παλάτι του βοεβόδα της Βλαχίας. Καθένας καμάρωνε για τα φημισμένα προϊόντα του μοναστηριού του, ο ένας για την σοφία, ο άλλος για το κρασί. Όταν ήρθε η σειρά του καλόγερου από του Σταυρονικήτα είπε πως το καύχημα του μοναστηριού ήταν τα πράσα, ζύγιαζε 500 δράμια το ένα. Ο βοεβόδας δεν το πίστεψε. Στέλνει ο δικός μας αμέσως ένα ταχυδρόμο και φέρνει τα μεγαλύτερα πράσα του κήπου. Τα είδε ο βοεβόδας και θαύμασε. Και να ξέρεις, του λένε οι άλλοι καλόγεροι, είναι ξερικά πράσα γιατί το μοναστήρι δεν έχει νερό. Σκέψου τι θεριά θα γίνονταν αν ποτίζονταν κιόλας. Ο βοεβόδας είπε πως θα φέρει νερό στο μοναστήρι. Και κράτησε τον λόγο του. Έδωσε χρήματα κι έγινε ένα μεγάλο υδραγωγείο».

Το πρώτο κοινόβιο

Ανεξάρτητα από την αλήθεια της ιστορίας, γεγονός είναι ότι το υδραγωγείο χτίστηκε τον 17ο αιώνα από τον Έλληνα ηγεμόνα της Βλαχίας Σ. Καντακουζηνό. Σήμερα η μονή Σταυρονικήτα είναι ονομαστή. Όχι για τα… πράσα της. Αλλά για τον πρωτοπόρο ρόλο που έπαιξε στην «επανάσταση των κοινοβίων».

Το μοναστήρι αυτό ήταν σχεδόν πάντοτε μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. Το νεότερο και μικρότερο μοναστήρι του Αγίου Όρους, με οικονομικά προβλήματα και χρέη. Στις αρχές του αιώνα μας ήταν χρεωμένο σε Εβραίους τοκογλύφους της Θεσσαλονίκης και παρά λίγο να πουληθεί σε Ρώσους. Τελικά παρέμεινε στους Έλληνες και το 1903 είχε 38 μοναχούς.

Το 1961 είχαν απομείνει 9 μοναχοί και το 1968 μόλις 3 γέροντες. Το μοναστήρι πήγαινε για κλείσιμο. Το 1968 ιδρύθηκε εδώ το πρώτο κοινόβιο της νεώτερης εποχής με ηγούμενο τον αρχιμανδρίτη Γεώργιο (Γοντικάκη), θεολόγο και διδάκτορα της Σορβόννης. Σε λίγα χρόνια οι μοναχοί ξεπέρασαν τους 40.

Σήμερα ηγουμενεύει ο π. Τύχων, επίσης θεολόγος, ένας ήρεμος, ταπεινός και ευγενικός άνθρωπος. Μ’ ένα πάθος: Πως θα σώσει το μοναστήρι από το ρήγμα που υπονομεύει τα θεμέλιά του.

Από το μοναστήρι των αηδονιών και των… πράσων ξεκίνησε λοιπόν η κίνηση που δημιούργησε την πνευματική, ηθική και πληθυσμιακή αναγέννηση στο Αγιον Όρος. Αλλά πως ήταν ο κόσμος και η κοινωνία την εποχή που η «επανάσταση των κοινοβίων» άρχισε το 1968 να προχωρεί με γοργά βήματα;

Το «τέλος της ιστορίας»

Θυμάστε το 1968;

• Στην Ελλάδα η πολύχρονη πολιτική κρίση είχε οδηγήσει στην δικτατορία των συνταγματαρχών, που πέρναγε τις πιο σκληρές ώρες της. Το ΚΚΕ είχε μόλις διασπαστεί. Η οικονομική ανάπτυξη που είχε αρχίσει στην δεκαετία του ’50 βρισκόταν σε ύφεση. Κι η ελληνική νεολαία ήταν αποκομμένη από τον κόσμο, χωρίς πληροφόρηση, πρότυπα και στόχους.
• Στην Δύση η αμφισβήτηση του καπιταλισμού δημιουργούσε κινήματα και εξεγέρσεις. Το αντιπολεμικό κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ. Τα παιδιά των λουλουδιών και το κίνημα των χίπις. Οι «Φράουλες και αίμα» των αμερικανών φοιτητών στο Μπέρκλεϊ. Και η μεγάλη εξέγερση του Μάη στο Παρίσι, που παρά λίγο ν’ αλλάξει τον κόσμο αλλά τελικά κατέληξε στην ισχυροποίηση του συστήματος.
• Στην Ανατολική Ευρώπη ο σταλινισμός στραγγάλιζε την «Άνοιξη της Πράγας». Αλλά δεν μπορούσε να κρύψει και τις αδυναμίες του «υπαρκτού σοσιαλισμού».

Τι θ’ ακολουθήσει στα επόμενα χρόνια;

• Οι πετρελαϊκές κρίσεις, που θα καταρρίψουν τον μεταπολεμικό μύθο της συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης και θα υπονομεύσουν την "κοινωνία της αφθονίας".
• Η «επανάσταση των ψύλλων» και η πληροφορική, που θ’ αλλάξουν ριζικά τις κοινωνίες αλλά και θα δημιουργήσουν κρίση σε πολλά επαγγέλματα και στην αγορά εργασίας.
• Η οικολογική κρίση που θα κατεβάσει το επίπεδο ζωής και θα δημιουργήσει σοβαρές ανησυχίες και ανασφάλειες στους ανθρώπους για το μέλλον του πλανήτη.
• Η κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», που θα οδηγήσει στην αποσύνθεση του σοβιετικού μπλοκ και στην πολιτική ομοιομορφία, από την οποία απουσιάζουν η πάλη των ιδεών, τα κοινωνικά οράματα, οι εναλλακτικές προτάσεις και οι μεγάλοι στόχοι.

Όλος ο πλανήτης θα γίνει μία στάνη, μ’ έναν τσέλιγκα και με λίγους τσοπάνους… «Νέα τάξη πραγμάτων»…

Ένας από τους τσοπάνους, ο θεωρητικός του νεοφιλελευθερισμού Φράνσις Φουκουγιάμα, θα γράψει ότι αυτό ήταν «το τέλος της ιστορίας», εξηγώντας ότι η πάλη ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό έχει λήξει. Οι άνθρωποι μπορούν ν’ ανταγωνίζονται ελεύθερα ποιος θα φάει τον άλλον. Οι σοσιαλιστικές ιδέες έχασαν.

Κι όμως…

Η αρχή της ιστορίας

Μονή Σταυρονικήτα. Το μοναστήρι των αηδονιών. Από ‘δω άρχισε η «επανάσταση των κοινοβίων». Και κατάφερε να οργανώσει μικρές, συγκροτημένες ομάδες με κοινή ζωή και κοινούς στόχους. Με αλληλεγγύη, αγάπη και συμπαράσταση μεταξύ των μελών της. Με αγωνιστικό πνεύμα.

Κάτι σαν σοσιαλιστικές κοινωνίες. Αυτό το «κάτι» έθελξε ένα μέρος της αριστερής διανόησης, που δημιούργησε δεσμούς με τ’ αγιορείτικα κοινόβια και συνέβαλε στην σχηματοποίηση της κίνησης των «νεοορθόξων». Όπως και να το κάνουμε, τα αγιορείτικα κοινόβια αναβιώνουν σήμερα μια μορφή «αρχαίου κομμουνισμού».

«Νέα τάξη πραγμάτων»… Στο Αγιον Όρος δεν θα φτάσει ποτέ. Εκεί τα κοινόβια πιστεύουν στην αρχαία τάξη πραγμάτων. Και στόχος τους είναι η αρχή της ιστορίας. Ο ίδιος ο Θεός! Αυτόν αναζητούν 1.800 άνθρωποι από 1.800 διαφορετικούς δρόμους.

Η επιτυχία της «επανάστασης των κοινοβίων» επανέφερε στο προσκήνιο πανάρχαια ερωτήματα, αρχαίες φιλοσοφίες, παλαιούς τρόπους ζωής. Μέθοδος; H πίστη! Ο σκοπός! Το όραμα!

Έχει σημασία τι πιστεύουμε; Ποιος είναι ο σκοπός; Προσέξτε την φράση μιας φυσιογνωμίας της «επανάστασης των κοινοβίων»: «Ένας Θεός που δεν θεώνει τον άνθρωπο, είναι αδιάφορο για τον άνθρωπο, εάν υπάρχει ή όχι». Αντικαταστήστε την λέξη «Θεός» και τα παράγωγα της. Και τα συμπεράσματα δικά σας…

Τα κοινόβια της εποχής μας γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε συνθήκες γενικής κρίσης. Σε μία ελληνική κοινωνία χωρίς πίστη, αλληλεγγύη, οράματα, στόχους και πρότυπα που θα εμπνεύσουν, θα ενώσουν και θα κινητοποιήσουν τα μέλη της. Σήμερα, όπως και χθες, δεν ξέρουμε που πηγαίνουμε.

Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι όσο το μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας μας είχε στόχους, όσο στηριζόταν στην αλληλεγγύη και όσο δεν της έλειπε το αγωνιστικό πνεύμα, το Αγιον Όρος περνούσε μια βαθιά κρίση που οδηγούσε στην διάλυση. Η μεγάλη επιτυχία της «επανάστασης των κοινοβίων» είναι μια εκδήλωση της γενικής κρίσης που βιώνουμε. Όχι μόνο εμείς στην Ελλάδα. Αλλά και Γάλλοι, Γερμανοί, Κύπριοι ή Ελληνοαυστραλοί που πλημμύρισαν τ’ αγιορείτικα κοινόβια αναζητώντας πίστης στόχους και θείες εμπειρίες…

«Θείες εμπειρίες»

Την ίδια εποχή που οι κυνηγοί χειρογράφων του λόρδου Ελγιν έγραφαν για τα αηδόνια και τα πράσα της μονής Σταυρονικήτα, ένας άλλος Άγγλος περιηγητής, ο Ληκ, μελετούσε το 1806 τους λόγους που οι Έλληνες πάνε να καλογερέψουν στο Αγιον Όρος. Κι ανάμεσα στ’ άλλα, γράφει:

«Πρόκειται για άντρες στην κάμψη της ηλικίας τους που εγκαταλείπουν τα εγκόσμια από ευλάβεια και τις περισσότερες φορές από ανάγκη: για να εκμετρήσουν τον υπόλοιπο βίο τους με κάποια ασφάλεια, μακριά από τον τουρκικό δεσποτισμό.. Είναι κυρίως άτομα που αναζητούν πόρους ζωής κι ανήκουν στην κατώτερη τάξη. Πολλοί είναι φυγόδικοι για κάποιο έγκλημα…»

Σήμερα, οι περισσότεροι στα κοινόβια είναι νέοι, μορφωμένοι, επιστήμονες και, στις περισσότερες περιπτώσεις, χωρίς οικονομικό πρόβλημα. Γιατί καλογέρεψαν; Σε περιόδους συνεχών ζυμώσεων, αλλεπάλληλων αλλαγών, αιφνιδιαστικών γεγονότων και γενικής κρίσης πολλά άτομα νοιώθουν ότι δεν καλύπτονται από την γενική κατεύθυνση των πραγμάτων. Το εγώ τους επαναστατεί… Χρειάζονται έναν λόγο ύπαρξης… Θέλουν στόχους… Αναζητούν μία κοινωνία που να εμπνέει για να ενωθούν μαζί της… «Ψάχνονται»…

Μερικοί έψαξαν και βρήκαν τα κοινόβια του Αγίου Όρους. Εντάχθηκαν σε μία ομάδα. Κι ανακάλυψαν έναν στόχο: Να δουν το «Άκτιστον Φως». Να ανακαλύψουν τον Θεό. Και να νικήσουν τον θάνατο…

Να τι λέει σχετικά μία από τις φυσιογνωμίες του Αγίου Όρους, ο καθηγούμενος του κοινοβίου της μονής Γρηγορίου π. Γεώργιος:

«Πολλοί νέοι κουρασμένοι από τον υλισμό και ιδεαλισμό ζητούν μυστικές εμπειρίες είτε σε μυστικισμούς ανατολικών θρησκειών είτε στους τεχνητούς παραδείσους των ναρκωτικών, που μετά γίνονται κόλαση.

«Νομίζουν ότι η Ορθοδοξία είναι μόνο τελετές και δημόσιες εκδηλώσεις. Αγνοούν την μυστική και νηπτική Φιλοκαλική Παράδοση της νοεράς καρδιακής προσευχής, που χαρίζει στον πιστό θείες εμπειρίες. Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία ότι αυτοί τον Θεόν όψονται.

«Στο Αγιον Όρος παραδίδεται μέχρι σήμερα ο τρόπος ανακαλύψεως της καρδίας ως κέντρου της υπάρξεως, καθάρσεως της από τα πάθη, στροφής του νου στην καρδία, ενώσεως νου και καρδίας με τον Χριστό, για να ακολουθήσει έπειτα η θέα του Θεού».

(ΣΥΝ-ΕΧΙΖΕΤΑΙ)

 

Δημοσιεύθηκε στην Ελευθεροτυπία τον Αύγουστο του 1992